Badania archeologiczne
Badania archeologiczne na Westerplatte zostały zainicjowane w 2016 r. przez Muzeum Westerplatte i Wojny 1939. Po połączeniu tej placówki z Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku prowadzone są do dziś. Są częścią interdyscyplinarnych badań, których głównym celem jest jak najpełniejsze poznanie historii Wojskowej Składnicy Tranzytowej poprzez odkrycie i zadokumentowanie wszystkich obiektów z nią związanych: budynków, elementów infrastruktury kolejowej, drogowej i technicznej, zmian w ukształtowaniu terenu spowodowanych walkami (lejów, okopów, stanowisk bojowych). Priorytetowym zadaniem jest jednak odnalezienie szczątków wszystkich poległych podczas obrony polskich żołnierzy. Do tej pory zrealizowano 9 etapów szczegółowych badań archeologicznych – na powierzchni 5781,4 m².
W ich trakcie szczegółowo przebadano najważniejsze obiekty związane z historią WST: relikty wartowni nr 5, willi oficerskiej, kasyna podoficerskiego, starych koszar, budynku administracyjnego, schronu amunicyjnego nr 8 i 12 oraz lejów powstałych 2 września 1939 r. podczas wybuchu bomb lotniczych. Rozpoznano również stan zachowania i sposób wykonania schronów amunicyjnych nr 10 i 11 oraz rozpoczęto poszukiwania szczątków legionisty Mieczysława Krzaka i stanowiska armaty polowej, tzw. putiłówki, używanej przez polskich żołnierzy do obrony składnicy.
W 2019 r. dokonano przełomowego odkrycia – odnaleziono mogiły 9 polskich żołnierzy. Część z nich zginęła w zbombardowanej 2 września 1939 r. przez Luftwaffe wartowni nr 5, pozostali polegli w innych częściach półwyspu. Współpraca Muzeum II Wojny Światowej z Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie oraz z pionem śledczym Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku zaowocowała genetyczną identyfikacją 7 osób. W 2022 r. dzięki staraniom Muzeum zorganizowano uroczystości pogrzebowe, w trakcie których obrońcy WST spoczęli na nowym cmentarzu Żołnierz Wojska Polskiego wybudowanym na Westerplatte.
Oprócz wykopalisk pracownicy Muzeum prowadzą również nadzory archeologiczne nad pracami związanymi z inwestycją budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939. Taki nadzór wykonano podczas budowy cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte. Obejmował on obszar o powierzchni ponad 3,5 tys. m². Zlokalizowano i przebadano 3 leje po bombach lotniczych lub pociskach artyleryjskich znajdujące się w pobliżu willi oficerskiej i wartowni nr 5. Aktualnie muzealni archeolodzy nadzorują prace związane z modernizacją i przystosowywaniem budynku byłej elektrowni do celów wystawienniczych, obejmujące powierzchnię ponad 1,5 tys. m² i ponad 2 tys. mb wykopów liniowych. Dotychczas w jego wyniku odnaleziono szczątki niemieckich żołnierzy poległych wiosną 1945 r .
Równolegle z badaniami archeologicznymi saperzy przy użyciu detektorów metali oczyszczali teren z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego – także pod nadzorem archeologicznym. Prace te wykonywali żołnierze Wojska Polskiego: 43. Batalionu Saperów Marynarki Wojennej, Kompanii Saperów Batalionu Inżynieryjnego 2. Pułku Saperów z Kazunia Nowego oraz specjaliści z prywatnych firm. Czynności te miały na celu zapewnienie bezpieczeństwa – nie tylko archeologom i innym pracownikom muzeum, ale przede wszystkim turystom tłumnie odwiedzającym Westerplatte. Dotychczas sprawdzono teren o powierzchni ponad 11 ha (110 376 m²) i zutylizowano ponad 3,5 tys. przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego – w tym 3 bomby lotnicze, ponad 120 pocisków artyleryjskich (kalibru od 20 do 150 mm), granaty moździerzowe i ręczne, zapalniki oraz elementy amunicji strzeleckiej. Jedną ze zneutralizowanych bomb była sowiecka bomba lotnicza o wadze 500 kg, znaleziona 30 cm pod powierzchnią gruntu.
Ponadto na obszarze ponad 16 ha (163 424 m²) przeprowadzono geofizyczne badania z użyciem magnetometru i georadaru. Umożliwiają one zlokalizowanie potencjalnie niebezpiecznych przedmiotów zalegających na głębokościach przekraczających zasięg standardowych prac saperskich, a także reliktów budynków, lejów po bombach i innych obiektów archeologicznych. W miejscach, gdzie powojenne nasypy ziemne zakłócały odczyt urządzeń, przeprowadzono serie odwiertów. Wykonano również skanowanie laserem reliktów budynków WST: nowych koszar, wartowni nr 3 i 5, willi oficerskiej, schronów amunicyjnych nr 8, 10, 11, 12 oraz placówki „Fort”.
W trakcie dotychczasowych sezonów badawczych i nadzorów archeologicznych pozyskano ponad 67 tys. przedmiotów związanych kontekstowo z historią półwyspu sięgającą połowy XVII w. Ponad 26 tys. z nich uznano za zabytki o dużej wartości historycznej, wystawienniczej i naukowej. Są one sukcesywnie konserwowane, a wybór najcenniejszych zostanie zaprezentowany na wystawie archeologicznej w budynku byłej elektrowni.
W nadchodzącym sezonie badawczym planowane są badania mające na celu odkrycie i dokładne zlokalizowanie reliktów schronu amunicyjnego nr 9, odsłonięcie i udokumentowanie reliktów willi podoficerskiej i całkowitego zasięgu budynku gospodarczego Mikołajewo, ustalenie przebiegu i zasięgu muru granicznego WST oraz dalsze poszukiwania szczątków legionisty Mieczysława Krzaka i stanowiska tzw. putiłówki.
Zestawienie obszaru, czasu trwania i wyników etapów badań oraz nadzorów archeologicznych:
Etap IX
Czas: 3 czerwca–3 listopada 2022 r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 790 m²; badań geofizycznych – 3944 m². Wynik: odsłonięcie i przebadanie reliktów schronów amunicyjnych nr 8, 10, 11, 12 oraz kolejnych odcinków pruskiej baterii plażowej, ziemnego falochronu, falochronu z blachy falistej oraz niemieckiego okopu z okresu końca II wojny światowej.
Etap VIII
Czas: 6 października–21 grudnia 2021 r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 378,1 m², badań– geofizycznych 84 050 m². Wyniki: odsłonięcie i przebadanie pozostałości systemu kanalizacyjnego wybudowanego na potrzeby WST, zlokalizowanie murowanych reliktów pruskiej baterii plażowej i ziemnego falochronu, niemieckiego okopu z okresu końca II wojny światowej oraz rozpoznanie konstrukcji falochronu z blachy falistej.
Etap VII
Czas: 11 marca–7 czerwca 2021 r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 756,3 m²; prac saperskich połączonych z poszukiwaniami zabytków pod nadzorem archeologicznym – 59 900 m²; badań geofizycznych – 52 870 m². Wynik: odsłonięcie i przebadanie reliktów wartowni nr 5 oraz willi oficerskiej, zlokalizowanie reliktów schronu amunicyjnego nr 8 oraz polskiego i niemieckiego stanowiska strzeleckiego.
Etap VI
Czas: 3 sierpnia–7 listopada 2020 r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 715,2 m²; prac saperskich połączonych z poszukiwaniami zabytków pod nadzorem archeologicznym – 32 752 m². Wynik: zlokalizowanie budynku gospodarczego Mikołajewo, osadników kanalizacji sanitarnej przy nowych koszarach, odsłonięcie i przebadanie reliktów zabudowy mieszkalnej i szaletów powstałych w okresie funkcjonowania kurortu.
Etap V
Czas: 12 września–15 listopada 2019 r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 110 m². Wynik: zlokalizowanie miejsca pochówku polskich żołnierzy poległych podczas obrony Westerplatte w pierwszych dniach września 1939 r. Odkryto 5 mogił, w których znajdowały się szczątki 9 westerplatczyków poległych w wartowni nr 5 oraz innych częściach półwyspu.
Etap III i IV
Czas: 5 czerwca 2018–31 maja 2019 r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 1950,1 m²; prac saperskich połączonych z poszukiwaniami zabytków pod nadzorem archeologicznym – 5573 m²; badań geofizycznych – 21 660 m². Wynik: zlokalizowanie i przebadanie reliktów kasyna podoficerskiego oraz przebadanie szaletu z okresu WST i leja po bombie odkrytych podczas poprzedniego sezonu badawczego.
Etap II
Czas: 1 sierpnia–22 grudnia 2017 r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 1005,7 m²; prac saperskich połączonych z poszukiwaniami zabytków pod nadzorem archeologicznym – 4174 m². Wynik: zlokalizowanie i przebadanie reliktów starych koszar, budynku administracyjnego, lejów po bombach przy wartowni nr 5 i w okolicy starych koszar, zlokalizowanie w wykopie sondażowym latryny z okresu funkcjonowania WST.
Etap I
Czas: 10 października–25 listopada 2016. r. Powierzchnia: badań archeologicznych – 160 m²; prac saperskich połączonych z poszukiwaniami zabytków pod nadzorem archeologicznym – 7977 m²; badań geofizycznych – 900 m². Wynik: potwierdzenie położenia reliktów wartowni nr 5 i willi oficerskiej.
Nadzór archeologiczny: Budowa cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte
Czas: 18 maja–31 października 2022 r Powierzchnia: ponad 3500 m². Wynik: zlokalizowanie i przebadanie m.in. trzech lejów w okolicy willi oficerskiej i wartowni nr 5 oraz odsłonięcie fragmentów zabudowy z okresu kurortu.
Nadzór archeologiczny: Modernizacja i przystosowywanie budynku byłej elektrowni do celów wystawienniczych
Czas: w trakcie realizacji, rozpoczęty 19 września 2022. Powierzchnia: ponad 1500 m² i ponad 2000 mb wykopów liniowych. Wynik: odkrycie szczątków co najmniej 4 niemieckich żołnierzy poległych wiosną 1945 r.
