Westerplatte, miejsce-symbol wybuchu II wojny światowej, ma niezwykle interesującą historię. Obszar półwyspu, a także jego przeznaczenie, przez wiele lat ulegały licznym przekształceniom. Teren pełnił nie tylko funkcje militarne, kojarzone najbardziej z okresem funkcjonowania Wojskowej Składnicy Tranzytowej, ale również wypoczynkowe. Współcześnie na Westerplatte następują zmiany związane z powstawaniem muzeum plenerowego.
Formowanie się półwyspu, pierwsze fortyfikacje, funkcja kurortowa
Półwysep, na którym powstaje plenerowy oddział Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, został utworzony na skutek zapoczątkowanego w XVII w. intensywnego procesu formowania namułów wiślanych i piasku morskiego. Ostateczny kształt przybrał w 1847 r., a poprzedziło to powstanie w 1840 r. nowego ujścia Wisły w wyniku gwałtownego przebicia się wód rzeki do Zatoki Gdańskiej. Nurt starego koryta znacznie osłabł, co umożliwiło późniejsze prace ziemne na Westerplatte.
Pierwsze koncepcje ufortyfikowania półwyspu pochodzą z lat trzydziestych XVIII w., gdy stacjonowały na nim oddziały regimentów francuskich, które sprowadził Louise de Bréhan hrabia de Plélo na odsiecz królowi Stanisławowi Leszczyńskiemu. Po rozbiorach Polski teren ten stał się częścią Prus, a później zjednoczonych Niemiec. W 1846 r. w miejscu ziemnych fortyfikacji francuskich, wznoszonych wraz z przesuwającym się ujściem Wisły, powstał Mewi Szaniec – jedna z ciekawszych militarnych pamiątek XIX w. To małe dzieło forteczne o formie pięciobocznej, murowanej baterii z reditą krzyżową i fosą wodną. W jego centrum znajdował się też budynek laboratorium amunicyjnego. W połowie XIX w. na Westerplatte budowano kolejne obiekty militarne. Były to m.in. magazyn prochowy, baterie nadbrzeżne, schrony bierne i kierowania ogniem. Wybudowano także baterie dział – Strandbatterie i Mollenbatterie.
Równolegle od lat trzydziestych XIX w. na Westerplatte rozwijało się uzdrowisko – działał tu kurort z domem zdrojowym, łazienkami nadmorskimi i rozległym założeniem parkowym. W połowie XIX w. powstały pierwsze domy letniskowe, a także gospoda. Pod koniec stulecia za sprawą żeglugi i budowy mola spacerowego o długości 120 m ruch turystyczny na Westerplatte znacznie się rozwinął, budowano więc więcej obiektów kuracyjnych. Półwysep odwiedzało nawet 140 tys. kuracjuszy rocznie.
Wojskowa Składnica Tranzytowa
I wojna światowa całkowicie zmieniła charakter półwyspu. Polacy odzyskali niepodległość, jednak Gdańsk – a wraz z nim port morski – nie został przyłączony do kraju. Ponieważ Polska prowadziła wojnę z bolszewikami, a transporty wojskowe spływały do kraju m.in. drogą morską, była to kwestia bardzo paląca. Władze odrodzonej RP żądały przywrócenia Gdańska ojczyźnie. Zawarty traktat wersalski usankcjonował stworzenie Wolnego Miasta Gdańska, jednocześnie zapewniając Polsce swobodę w przeładunku broni i sprzętu wojskowego w tamtejszym porcie. Niemieccy dokerzy nie chcieli jednak rozładowywać owych transportów, gdyż osłabienie Polski na froncie wschodnim było korzystne dla Niemiec. Z tego względu, aby zabezpieczyć ojczyste interesy i transporty materiałów, Polacy zaczęli usilnie zabiegać o teren Westerplatte. Ostatecznie udało się go uzyskać 14 marca 1924 r.
W przejęciu tego obszaru pomogły wcześniejsze działania Mieczysława Jałowieckiego, pierwszego delegata rządu polskiego w Gdańsku. Dzięki niemu niektóre nieruchomości położone na półwyspie przeszły pod polski zarząd.
Na Westerplatte powstała składnica tranzytowa ułatwiająca Polsce przeładunek materiałów wojskowych. Szybko uzyskano też zgodę na bezterminowe i bezpłatne użytkowanie terenu z prawem do pełnienia nadzoru wojskowego. Umożliwiło to założenie stałej bazy wojskowej i przybycia pierwszego oddziału wartowniczego w styczniu 1926 r. złożonego z żołnierzy 4. Dywizji Piechoty. Z czasem wybudowano basen amunicyjny, zespół magazynów przeładunkowych oraz amunicyjnych, nowoczesną elektrownię i stacje transformatorową. Składnicę odgrodzono od strony kanału murem ceglanym, a na pozostałych odcinkach postawiono płot z drutu kolczastego. Na jej teren prowadziła linia kolejowa.
Obecność polskich żołnierzy na terenie półwyspu miała być głównie manifestacją praw Rzeczpospolitej do Gdańska. Szczególnie ważne stało się to po wybudowaniu portu w Gdyni. Kiedy obroty nabrzeży w Gdańsku spadły, podstawowy powód obecności Polaków na Westerplatte stracił znaczenie.
Wzrost napięć na linii władz RP i Gdańska zapoczątkował potajemne fortyfikowanie półwyspu. W centralnym punkcie Wojskowej Składnicy Tranzytowej powstał nowoczesny budynek koszarowy, z pomieszczeniami administracyjnymi, mieszkalnymi, szpitalnymi i użytkowymi. W jego piwnicach zlokalizowano nie tylko garaże, ale również izbę bojową.
Westerplatte broni się nadal
1 września 1939 r. o godz. 4:48 niemiecki okręt Schleswig-Holstein dokonał ostrzału Wojskowej Składnicy Tranzytowej, rozpoczynając tym samym II wojnę światową. Bohaterska obrona Westerplatte, prowadzona przez przeszło 200 żołnierzy pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego, trwała aż 7 dni. Niemcy rzucili do walki ok. 3 tys. żołnierzy, wspartych działami i artylerią pokładową wspomnianego okrętu. Polscy obrońcy przetrzymali huraganowy ostrzał z lądu, powietrza i wody. Walczyli w całkowitym otoczeniu – bez chwili wypoczynku, dostępu do bieżącej wody i ciepłego posiłku. Ostatecznie w trakcie lub w wyniku walk poległo 15 polskich żołnierzy, a kilkunastu zostało rannych i kontuzjowanych. Z powodu miażdżącej przewagi najeźdźcy i braku perspektyw na odsiecz oraz ze względu na potencjalne dalsze straty Polacy 7 września o godz. 10.15 zdecydowali poddać placówkę.
Jesienią 2019 r. zespół archeologów z MIIWŚ odnalazł szczątki dziewięciu obrońców Westerplatte. Dzięki współpracy Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku z Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie oraz Oddziałową Komisją Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku, do dziś udało się zidentyfikować siedmiu poległych obrońców Westerplatte.
W ramach cyklu #HistoriaWesterplatte historycy Muzeum II Wojny Światowej przybliżają dzieje półwyspu, Wojskowej Składnicy Tranzytowej, jej obrońców i miejsc związanych z bohaterską walką żołnierzy Wojska Polskiego w pierwszych dniach września 1939 r. Krótkie popularnonaukowe artykuły bazują na najnowszym stanie wiedzy.
Poszczególne artefakty, postacie czy zjawiska związane z Westerplatte zostały przedstawione za pomocą nowoczesnych technik przekazu. W ramach Cyfrowego Westerplatte prezentujemy trójwymiarowe modele związane z Wojskową Składnicą Tranzytową, które przybliżą dzieje tego miejsca i jego obrońców.
