Nadzór archeologiczny: Modernizacja i przystosowywanie budynku byłej elektrowni do celów wystawienniczych

Nadzór archeologiczny nad modernizacją i dostosowaniem budynku byłej elektrowni Wojskowej Składnicy Tranzytowej do celów wystawienniczych rozpoczął się 19 września 2022 r i będzie realizowany do zakończenia inwestycji. W obiekcie powstanie wystawa ukazująca historię WST przez pryzmat zabytków pozyskanych w trakcie kompleksowych badań archeologicznych prowadzonych na Westerplatte od 2016 r.

Budynek byłej elektrowni jest ściśle związany z dziejami składnicy. Wzniesiono go pod koniec 1926 r. Mieściły się w nim stacje: transformatorowa i pomp. Stacja pomp była niezbędna dla zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpożarowego portu oraz schronów amunicyjnych. Energię nieodzowną do jej funkcjonowania oraz obsługi innych urządzeń portowych, m.in. dźwigów, początkowo dostarczano z Gdańska. Prąd doprowadzany kablami po dnie kanału portowego Wisły wykorzystywano również do zaspokojenia codziennych potrzeb składnicy. By osiągnąć niezależność energetyczną od miasta, konieczne było stworzenie własnej stacji generatorów prądu. Udało się to w kwietniu 1928 r., uruchomiając spalinowe agregaty prądotwórcze. W trakcie wrześniowych walk w 1939 r. budynek został tylko nieznacznie uszkodzony, poważniejszych zniszczeń doznał dopiero pod koniec II wojny światowej. Odremontowany, funkcjonował jako warsztat mechaniczny do połowy pierwszej dekady XX w. 

W 2021 r. na terenie działki objętej inwestycją wykonano cztery wykopy sondażowe o łącznej powierzchni 4 m², co pozwoliło na wstępne rozpoznanie tego obszaru. W tym samym roku żołnierze Wojska Polskiego pod nadzorem archeologicznym oczyścili obszar z materiałów niebezpiecznych i wybuchowych pochodzenia wojskowego. Podczas dziewiątego etapu badań prowadzonych w 2022 r. przebadano teren o powierzchni 110 m². Nadzorem archeologicznym objęto wykonanie płytkich wykopów o łącznej powierzchni 1465 m² oraz wykopów liniowych o łącznej długości 2060 mb. Ze względu na głębokość niektórych prac, przekraczających zasięg standardowych działań saperskich, towarzyszy mu również stały nadzór saperski. 

W trakcie nadzorów archeologicznych rozpoznano sposób fundamentowania ścian budynku elektrowni; w jednym z jego narożników odsłonięto metalową beczkę wykorzystaną wtórnie jako studnię chłonną. Zarejestrowano główny zawór systemu dostarczania wody na teren składnicy wraz z żeliwnymi rurami (sygnatura rur: FWH 1926). Z okresem funkcjonowania WST związane są również ciągi rur kamionkowych, stanowiących fragment sieci kanalizacji deszczowej. Te oznaczone znakiem Fabryki Porcelany i Wyrobów Ceramicznych w Ćmielowie zostały wyprodukowane w zakładzie ceramicznym Marywil w Radomiu. W trakcie prac zarejestrowano również liczne obiekty związane z porządkowaniem obszaru w okresie powojennym. W jednym z nich znajdowały się elementy niemieckiego urządzenia do sterowania ogniem artylerii (Kommandogerät 40) oraz destrukty dwóch karabinów Mausera. Podczas budowy sieci elektroenergetycznej biegnącej od budynku byłej elektrowni w kierunku cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego zarejestrowano relikty murowanej zabudowy pochodzącej z okresu funkcjonowania na półwyspie kurortu Ostseebad Westerplatte. Ponadto stała obserwacja prac prowadzonych w okolicy budynku byłej elektrowni pozwoliła na odnalezienie szczątków i ekshumację co najmniej pięciu niemieckich żołnierzy poległych wiosną 1945 r. podczas obrony Westerplatte przed Armią Czerwoną. Znaleziono przy nich typowe elementy niemieckiego uzbrojenia i wyposażenia, m.in.: hełm, łuski, naboje i bagnet od karabinu Mausera, menażkę, manierkę, niezbędniki, klamry od pasa oraz trzy znaki tożsamości. Podczas ekshumacji muzealnym archeologom towarzyszył antropolog; prace nadzorował prokurator Instytutu Pamięci Narodowej.

Do tej pory pozyskano około 1700 zabytkowych przedmiotów, w tym około 700 o dużej wartości historycznej, wystawienniczej lub naukowej. Wyjątkowym zabytkiem jest łuska kal. 76,2 mm do rosyjskiej armaty polowej wz. 02, tzw. putiłówki, stanowiącej wyposażenie składnicy. Działo zostało zniszczone już w pierwszym dniu walk; niepotrzebną amunicję rozrzucono pomiędzy drzewami po nalocie Luftwaffe 2 września 1939 r. Odnaleziona łuska najprawdopodobniej pochodzi z amunicji wyniesionej wówczas ze zbrojowni i uległa zniszczeniu w wyniku niemieckiego ostrzału prowadzonego w kolejnych dniach, na co wskazują ślady zniszczeń widoczne na jej powierzchni. Artefakt ten będzie eksponowany na wystawie w budynku byłej elektrowni.