#WojenneKonferencje - Moskwa

Spotkanie Józefa Stalina z Winstonem Churchillem, do którego doszło w dniach 9–19 października 1944 r., było czwartą już odsłoną moskiewskich pertraktacji pokojowych z udziałem aliantów. Tym razem jednak po raz pierwszy do obrad zaproszono polskich komunistów, którzy po wojnie mieli tworzyć oficjalne władze państwowe. Wtedy też premier uznawanego rządu polskiego w Londynie dowiedział się, że decyzje w sprawie wytyczenia nowych granic Polski zapadły już niemal rok wcześniej – na konferencji w Teheranie.

Przed konferencją w Moskwie

A. Ofensywa Armii Czerwonej i sowieckie zagrożenie dla Polski

W połowie 1944 r. polski rząd emigracyjny w Londynie czynił starania, aby uniknąć postępującej sowietyzacji. Przedstawiciele legalnych władz nie mieli jednak świadomości, że decyzje odnoszące się do powojennej przyszłości kraju w zasadzie zostały już podjęte. Jednak wystąpienie Churchilla w Izbie Gmin, w trakcie którego przychylił się on do uznania tzw. linii Curzona jako przyszłej granicy polsko-sowieckiej, musiały budzić uzasadniony niepokój. Zgodnie z oczekiwaniami aliantów 22 czerwca 1944 r. Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę na zachód, odciążając drugi front we Francji. Niespełna miesiąc później Sowieci przekroczyli linię Bugu, a 22 lipca proklamowano w Lublinie manifest Polskiego Komitetu Odrodzenia Narodowego, którego treść uzgodniono i wydrukowano wcześniej w Moskwie.

B. Polski rząd bez prawa głosu

Przygotowywane w porozumieniu z rządem londyńskim Powstanie Warszawskie miało być nie tylko zbrojnym wystąpieniem przeciwko niemieckiemu okupantowi, ale i przejawem braku zgody na kolejną okupację – tym razem sowiecką. Powstańczy zryw, potępiany przez Stalina i określony przezeń jako „nieprzemyślana awantura”, miał być dla polskich władz w Londynie jedną z kart przetargowych w rokowaniach na Kremlu. Tymczasem dyktator ZSRS nie miał już zamiaru pertraktować z reprezentantami rządu londyńskiego, tym bardziej, że Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zachowywały w tym zakresie bierną postawę. Klęska powstania jeszcze bardziej nadwątliła i tak już słabą pozycję polskiej dyplomacji. Stalin uważał, że Polacy powinni dyskutować już wyłącznie między sobą – przedstawiciele londyńskiego ośrodka władzy z komunistami skupionymi wokół Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN).
 

Uczestnicy konferencji w Moskwie

Stronę sowiecką na konferencji w Moskwie reprezentowali przede wszystkim Józef Stalin i minister spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesław Mołotow. Głównymi przedstawicielami strony brytyjskiej byli premier Winston Churchill i minister spraw zagranicznych Anthony Eden. W charakterze obserwatorów obecni byli także reprezentanci Stanów Zjednoczonych – Averell Harriman, ambasador USA w ZSRS, i gen. John R. Deane, szef amerykańskiej misji wojskowej w stolicy Związku Sowieckiego. Na obrady nie przybył prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt, choć miał znać i akceptować stanowisko Winstona Churchilla w sprawie podziału wpływów w powojennej Europie. Na konferencję zaproszono zarówno przedstawicieli londyńskiego rządu RP, na czele z premierem Stanisławem Mikołajczykiem i Tadeuszem Romerem, szefem dyplomacji, a także reprezentantów marionetkowego i prosowieckiego PKWN, m.in. Bolesława Bieruta i Edwarda Osóbkę-Morawskiego.

Przebieg rokowań – najważniejsze decyzje

A. „Porozumienie procentowe”

Moskiewskie rokowania dotyczyły przede wszystkim kształtu powojennych granic Europy i stref wpływów poszczególnych mocarstw na kontynencie. Duże znacznie miał nieformalny dokument sporządzony odręcznie przez Churchilla na niepozornej kratce. Zawarł on w nim zarys idei oddziaływania mocarstw na ustrój społeczno-polityczny w poszczególnych krajach powojennej Europy. Premier Wielkiej Brytanii zaproponował połowiczny podział wpływów w Jugosławii i na Węgrzech. W Rumunii miał dominować ZSRS (90% vs 10%), a w Grecji – Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, w tych samych proporcjach. Z kolei w Rumunii decydujący głos mieli mieć Sowieci (75%), w przeciwieństwie do mocarstw zachodnich (25%). Co ciekawe, w zapisach, określanych później przez samego Churchill jako „niegrzeczny dokument”, nie było mowy o Polsce, którą Stalin arbitralnie uznał za własną strefę wpływów.

B. Sprawa polska

Dopiero 13 października 1944 r. premier polskiego rządu poznał ustalenia, które przedstawiciele wielkiej trójki poczynili niemal rok wcześniej w Teheranie. Churchill wraz z ministrem Edenem usiłowali nakłonić Mikołajczyka do akceptacji linii Curzona jako nowej, powojennej granicy z ZSRS. Polski premier stanowczo protestował, na co szef brytyjskiego rządu oświadczył, że Polakom „brakuje poczucia odpowiedzialności”. Przedstawiciele PKWN akceptowali rozwiązania forsowane przez Stalina.

C. Zgoda ZSRS na wypowiedzenia wojny Japonii

Wobec przesunięcia frontu wschodniego na linię Wisły, otwarcia drugiego frontu w Europie i coraz większych strat armii niemieckiej, Stalin zgodził się wypowiedzieć wojnę Japonii. Ostatecznie stanie się to dopiero 9 sierpnia 1945 r., po pokonaniu Niemiec i na niespełna miesiąc przed podpisaniem aktu bezwarunkowej kapitulacji przez Japonię.
 

Znaczenie rokowań w Moskwie

Premier Stanisław Mikołajczyk nie mógł pogodzić się z faktem, że ustalenia odnośnie do kształtu granic Polski zapadły prawie rok wcześniej, bez udziału strony polskiej. Niewiele jednak mógł zmienić. Ostatecznie zgodził się na przyjęcie koncepcji linii Curzona, lecz nie uzyskał poparcia rządu. 24 listopada 1944 r. podał się do dymisji.

Moskiewskie rokowania były potwierdzeniem, że dla Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych ważniejsze jest porozumienie ze Stalinem niż dbanie o interesy polskich sojuszników. Z pozoru błahy i nieformalny dokument, którym było „porozumienie procentowe”, nieprzywoływany zresztą w późniejszych, oficjalnych rozmowach aliantów, można uznać za poświadczenie imperialnych dążeń Stalina. Zarys powojennego podziału Europy w pewnej mierze będzie się pokrywał ze strefami wpływów mocarstw już w czasach zimnej wojny. Państwa tzw. bloku wschodniego, w tym Polska, na wiele lat zostały pozbawione prawa do samostanowienia, pozostając w kręgu oddziaływania Kremla.

Opisy do załączników:

1. Pożegnanie premiera Stanisława Mikołajczyka przed odlotem na konferencję w Moskwie. Od lewej stoją: Stanisław Grabski, minister Tadeusz Romer, premier Stanisław Mikołajczyk, Tomasz Arciszewski. Październik 1944 r. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

2. Widok na moskiewski Kreml. Lata 40. XX wieku. Źródło: domena publiczna

3. Panorama Moskwy. Lata 40. XX wieku. Źródło: domena publiczna