#WojenneDeportacje - Deportacja Polaków do Kazachstanu w 1936 r.

Jeszcze przed rozpoczęciem II wojny światowej Polacy zamieszkujący Związek Sowiecki stali się ofiarami licznych deportacji. Pierwsza z przymusowych wywózek została przeprowadzona w 1936 r.

Data deportacji: maj–czerwiec, wrzesień–październik 1936 r.

Miejsce, z którego dokonano deportacji: Ukraińska SRS

Miejsce, do którego skierowano deportowanych: Kazachska SRS

Liczba deportowanych: około 70 tys. Polaków i Niemców

Kategoria deportowanych osób: Polacy i Niemcy zamieszkujący tereny przygraniczne

Rys historyczny

Deportacje przeprowadzane w Związku Sowieckim były zjawiskiem masowym i zinstytucjonalizowanym. Stanowiły przy tym formę ludobójczej represji stosowanej wobec tych, których władza sowiecka z różnych względów uznawała za wrogów. W latach 1920–1956 na terenie ZSRS przeprowadzono około 130 akcji deportacyjnych – w ich wyniku przesiedlono ponad 12 mln osób. Polacy (jako grupa etniczna) oraz obywatele polscy ze wschodnich województw II Rzeczpospolitej okupowanych przez Związek Sowiecki od września 1939 r. kilkukrotnie w latach 1936–1952 stali się ofiarami masowych deportacji w głąb ZSRS. Pierwszą ich zsyłkę przeprowadzono w 1936 r.

W styczniu 1936 r. dowództwo NKWD opracowało plan przesiedlenia „elementu niepewnego” z przygranicznych terenów zachodniej sowieckiej Ukrainy do Kazachstanu. Podstawą prawną wywózki była rezolucja przyjęta przez Radę Komisarzy Ludowych ZSRS 28 kwietnia 1936 r. Głównym organizatorem akcji deportacyjnej były organy NKWD na czele z Gienrichem Jagodą. Podstawowym celem zaplanowanych przez Moskwę deportacji było oczyszczenie terenów przygranicznych z Polską, ponieważ Polacy zamieszkujący teren ZSRS kontaktowali się często ze swoimi krewnymi na terenie II Rzeczpospolitej. Fakt ten stał się podstawą do oskarżenia polskiej ludności o szpiegostwo. Na „oczyszczonym” terenie Sowieci planowali budować nowoczesną linię obronną oraz poligony i lotniska wojskowe. Kolejnym ważnym powodem deportacji Polaków było niepowodzenie tzw. polityki korienizacji, której celem był rozwój idei komunistycznych w narodowym (w tym przypadku polskim) rejonie marchlewskim (Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego). Zindoktrynowani Polacy mieli zachęcać swoich rodaków z zagranicy do rewolucji i przyjęcia ustroju komunistycznego, a obwód ten miał być przykładem „raju komunistycznego”. Planowany eksperyment jednak nie powiódł się. W 1935 r. rejon marchlewski został zlikwidowany, a zamieszkujących go Polaków deportowano do Kazachstanu. Cała kampania przymusowego przesiedlenia była przesycona agresywną propagandą i oszustwami.

Polacy nie wiedzieli, za co i gdzie będą wywiezieni. Akcję deportacyjną przeprowadzono w dwóch etapach. Podczas pierwszego, który trwał od 20 maja do 5 czerwca 1936 r., przesiedlono 5567 rodzin (27 023 osoby). Natomiast drugi etap deportacji przeprowadzono we wrześniu i październiku 1936 r. – wysiedlono wówczas 9433 rodziny (42 954 osoby). Według składu narodowego ogólna liczba przesiedlonych rodzin wyniosła: 11 494 polskich (75,7%) i 3506 (23,4%) niemieckich (łącznie 69 977 osób). W trakcie transportu w bydlęcych wagonach wiele osób zachorowało i zmarło wskutek wycieńczenia, braku godnego pożywienia i opieki medycznej. Przesiedlonych Polaków przetransportowano na teren Północnego Kazachstanu, który charakteryzował się niekorzystnymi dla Europejczyków warunkami klimatycznymi. W celu rozsiedlenia deportowanych założono 43 specposiołków (toczki), w których deportowane osoby miały znajdować się pod zarządem komendantury do 1956 r.

Trudne warunki bytowe, brak mieszkań (część osób pierwszą zimę spędziła w namiotach wojskowych), choroby zakaźne, brak opieki medycznej i głód były przyczyną licznych zgonów. To był jednak dopiero początek cierpień wysiedlonych – rok późnej w ramach operacji antypolskiej (1937–1938) funkcjonariusze NKWD zabrali z ich domów mężczyzn, których następnie zamordowali. Dopiero po kilku latach deportowanym Polakom udało się w minimalnym stopniu znormalizować życie (o ile można nazwać to normalizacją), wybudować domy, w których już niebawem (w 1940 r.) przyjmowali kolejnych polskich obywateli wywiezionych ze wschodnich województw II Rzeczpospolitej. Dzieci i wnuki Polaków, którzy urodzili się na terenie Kazachskiej SRS, były sowietyzowane, zabroniono im nauki języka polskiego oraz pielęgnowania tradycji narodowych. Tworzenie człowieka sowieckiego było priorytetem polityki ZSRS w obszarze narodowościowym. Polacy, których deportowano w 1936 r., na powrót do ojczyzny musieli poczekać aż do czasów rozpadu Związku Sowieckiego, czyli do 1991 r.