Cmentarz Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte

Historia cmentarza

Po kapitulacji Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte we wrześniu 1939 r. niemieccy żołnierze nakazali polskim jeńcom cywilnym uporządkować teren półwyspu. Oprócz zasypania lejów po bombach, usunięcia niewypałów oraz podobnych prac więźniom zlecono odnalezienie ciał poległych polskich żołnierzy i transport zwłok do wyznaczonego miejsca. Polacy przenieśli szczątki obrońców w okolice zniszczonej podczas walk wartowni nr 5, gdzie wykopano kilka dołów. Ciała zakopano, a miejsce ich złożenia oznaczono trzema kopczykami, na których umieszczono polskie rogatywki oraz krzyże. W późniejszym czasie usunięto wszelkie oznaki pochówków, na długie lata uniemożliwiając dokładne zlokalizowanie mogił.

Prace nad upamiętnieniem poległych zainicjował dawny kapitan, oficer Kadry Marynarki Wojennej Franciszek Dąbrowski. Pierwsza symboliczna mogiła na Westerplatte powstała krótko po zakończeniu II wojny światowej. Wyznaczał ją drewniany krzyż, otoczony niewysokim parkanem. Następnie zastąpiono go betonowym krucyfiksem (określanym potocznie nazwiskiem głównego pomysłodawcy), wzniesiono pomnik w kształcie krzyża Virtuti Militari oraz tablicę z nazwiskami poległych obrońców. W kolejnych latach zarówno przestrzeń półwyspu, jak i forma symbolicznego cmentarza ulegały licznym przekształceniom. Udało się uporządkować jego otoczenie oraz wybudować kolejny pomnik. W wyniku zmian funeralna przestrzeń wraz z dojściem do monumentu znalazły się na terenie wartowni nr 5. W 1962 r. komunistyczne władze usunęły tzw. krzyż Dąbrowskiego oraz posadowiły na kopcu nad cmentarzem sowiecki czołg T-34. W 32. rocznicę wybuchu II wojny światowej na Westerplatte złożono szczątki mjr. Henryka Sucharskiego. Ponad niszą grobową dowódcy składnicy ustawiono urnę ze stylizowanym orłem. 10 lat później na teren cmentarza udało się przywrócić krzyż Dąbrowskiego. Latem 1989 r., głównie dzięki staraniom środowisk kombatanckich, czołg został przeniesiony, a nekropolię gruntownie przeprojektowano. Na cmentarzu znalazło się 15 granitowych krzyży zawierających dane poległych obrońców; przed nimi ułożono taflę marmurowych płyt, na których zamocowano kompozycję z napisem „Westerplatte broni się”. W centralnej części ustawiono 16., największy krucyfiks, symbolizujący pochowanego przy nim mjr. Sucharskiego, którego postać została upamiętniona także tablicą informującą o złożeniu jego szczątek na terenie Westerplatte 1 września 1971 r. Krzyż Dąbrowskiego oraz krzyż Virtuti Militari znalazły się po prawej stronie cmentarza. Ten drugi jednak, ze względu na stan, zdecydowano się zabrać – na jego miejsce pojawił się inny, który złożono na wspomnianych marmurowych płytach.

Koncepcja współczesnej nekropolii

Podczas prac archeologicznych prowadzonych przez Muzeum II Wojny Światowej w 2019 r. badacze odkryli szczątki poległych obrońców. Wraz z odnalezieniem ciał pojawiła się głęboka chęć oraz potrzeba godnego i należytego pochówku żołnierzy. Dotychczasowy cmentarz nie spełniał jednak warunków umożliwiających pogrzebanie zmarłych. Archeolodzy podejrzewali także, że w pozostałościach wartowni nr 5, na których usytuowano założenie, natrafić mogą na kolejne ciała. Wskazali tym samym na konieczność przebadania terenu. W związku z powyższym podjęto decyzję o rozbiórce istniejącego cmentarza oraz stworzeniu nowej przestrzeni grzebalnej w obrębie półwyspu.

10 sierpnia 2020 r. MIIWŚ ogłosiło międzynarodowy konkurs na opracowanie koncepcji urbanistyczno-architektonicznej nekropolii mającej stać się miejscem wiecznego spoczynku obrońców Westerplatte. Na konkurs napłynęło 27 prac. Jeszcze w tym samym roku, podczas obrad Sądu Konkursowego pod przewodnictwem dr. hab. inż. arch. Bolesława Stelmacha, prof. Politechniki Łódzkiej, dyrektora Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki, projekty poddano weryfikacji i ocenie. Zwycięską koncepcję zaprezentowano 21 grudnia 2020 r. Autorem projektu było warszawskie biuro NM Architekci. W lutym 2021 r. Muzeum zawarło umowę z projektantem.

Budowie założenia cmentarnego, oprócz kontynuacji badań archeologicznych, towarzyszyły prace mające na celu uczytelnienie reliktów wartowni nr 5 oraz willi oficerskiej, a także odtworzenie części historycznego ciągu komunikacyjnego z 1939 r. Ze względu na trwające wykopaliska oraz przygotowania związane z przekształceniem koncepcji architektonicznej w projekt wykonawczy działania budowalne rozpoczęto w maju 2022 r. Prace nad przedsięwzięciem zakończono na przełomie września i października. W tym czasie uzyskano także zgodę Wojewódzkiego Inspektoratu Nadzoru Budowlanego na użytkowanie cmentarza.

Kompleks usytuowano w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca odnalezienia zwłok poległych. Za sprawą wybranej koncepcji zachował on dotychczasowy charakter założenia parkowego. Na planie okręgu, w równomiernych odstępach zostały rozmieszczone imienne stele symbolizujące wszystkich 15 poległych obrońców. W centralnej części założenia znajduje się pierwotny pomnik orderu Virtuti Militari. Nad cmentarzem góruje natomiast tzw. krzyż Dąbrowskiego. Całość kompleksu została oświetlona, by podkreślić relikty oraz symbolikę przestrzeni. W miejscu, gdzie odnaleziono szczątki żołnierzy, posadzono krzewy białych róż, natomiast lej po bombie zrzuconej 2 września 1939 r. na jeden z narożników wartowni nr 5 wyróżniono za pomocą ozdobnych traw.

Całość opisanej powyżej przestrzeni będzie jednym z najważniejszych punktów na przyszłej ścieżce zwiedzania plenerowego Muzeum Westerplatte i Wojny 1939. Cmentarz jest również miejscem, w którym będą spocząć żołnierze pochowani w innych częściach kraju, gdyby ich grobom groziła likwidacja.

Uroczystości pogrzebowe

ZOBACZ TUTAJ relację z uroczystości pogrzebowych Obrońców Westerplatte.

4 listopada 2022 r., na nowopowstałym cmentarzu Żołnierzy Wojska Polskiego, odbył się uroczysty pochówek obrońców polskiej placówki wojskowej w Wolnym Mieście Gdańsku.

Uroczystości rozpoczęły się już 3 listopada. Tego dnia, z inicjatywy MIIWŚ, pamięć poległych uczczono koncertem „Requiem Pamięci Poległych Obrońców Westerplatte”.

„To jest moment historyczny i ważna cezura w realizacji edukacji historycznej w naszej kulturze pamięci. […] Nawiązując do uroczystości związanych ze sprowadzeniem szczątków majora Sucharskiego w 1971 r., powiększamy grono osób godnie pochowanych, tym samym dzisiaj wypełniamy powinność w miejscu i czasie, w którym teraz jesteśmy” – zaznaczył podczas koncertu dyrektor MIIWŚ Grzegorz Berendt.

Ceremonię pogrzebową 4 listopada rozpoczęła msza święta w kościele pw. św. Brygidy w Gdańsku. Następnie uroczystość przeniosła się na teren cmentarza. W wydarzeniu wzięli udział przedstawiciele władz państwowych, miejskich i samorządowych. Wśród zebranych nie zabrakło również rodzin poległych, duchowieństwa, działaczy i członków stowarzyszeń, a także mieszkańców Gdańska oraz uczniów szkół imienia obrońców Westerplatte.

Tego dnia z honorami wojskowymi spoczęli:

dowódca major Henryk Sucharski,

plutonowy Adolf Petzelt,

kapral Bronisław Perucki,

kapral Jan Gębura,

starszy strzelec Władysław Okrasa (Okraszewski),

legionista Józef Kita,

starszy legionista Zygmunt Zięba,

starszy legionista Ignacy Zatorski

oraz dwóch niezidentyfikowanych jak dotąd żołnierzy.

Podczas uroczystości do zebranych zwrócił się minister obrony narodowej Mariusz Błaszczak:

„Długo czekali na ten pogrzeb, długo czekali na to, żeby byli godnie odprowadzeni na miejsce swojego spoczynku, ale przyszedł ten czas i dziś uczestniczymy w tej jakże ważnej uroczystości. Ważnej dla naszej tożsamości narodowej, ważnej dla kształtowania postaw dzisiejszych żołnierzy Wojska Polskiego. Ważnej dla naszej wspólnoty narodowej”

Głos zabrał również prezydent Rzeczypospolitej Polski Andrzej Duda:

„Uświadommy sobie, że dla tych 9 żołnierzy to jest być może pierwszy katolicki pogrzeb, a z całą pewnością pierwszy uroczysty. Bo zostali pogrzebani wcześniej płytko w dole, nie w grobie, nazwijmy to po imieniu”.

Krótką przemowę wygłosił także sekretarz stanu, generalny konserwator zabytków dr Jarosław Sellin:

„Odkrycie przez archeologów Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku grobów obrońców Westerplatte ma bez wątpienia wymiar naukowy, ale przede wszystkim społeczny i patriotyczny. Heroiczna obrona polskiej placówki we wrześniu 1939 r. stała się symbolem niezłomności i odwagi w walce ze złem”.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Program wieloletni pn. „Budowa Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 – Oddziału Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku”