Międzynarodowa konferencja naukowa „Pakt dla wojny. Zmowa Hitler-Stalin z 23 sierpnia 1939 r z perspektywy 80 lat od wybuchu II wojny światowej”

W 80. rocznicę podpisania przez Ribbentropa i Mołotowa paktu o agresji wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku wraz z Instytutem Europejskiej Sieci Pamięć i Solidarność, zorganizowało dwudniową (23 i 24 sierpnia 2019 r.), międzynarodową konferencję naukową pt. "Pakt dla wojny. Zmowa Hitler-Stalin z 23 sierpnia 1939 r. z perspektywy 80 lat od wybuchu II wojny światowej".

Oprócz uczestników reprezentujących Polskę, wzięli w niej udział historycy i muzealnicy ze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii, Rumunii, Mołdawii i Ukrainy.

Podczas uroczystej inauguracji, p. Piotr Karczewski, Doradca Prezydenta RP Andrzeja Dudy odczytał List Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej dr. Andrzeja Dudy, który zwrócił się do obecnych w następujących słowach:

(…) Serdecznie dziękuję organizatorom rozpoczynającej się dzisiaj konferencji. Wyrażam przekonanie, że ściśle naukowa, a więc rzetelna i obiektywna analiza wydarzeń prowadzących do wybuchu II wojny światowej przedstawia sobą wielką wartość, nie tylko pod względem poznawczym. Sądzę, że jest sprawą najwyższej wagi, aby przyszłe pokolenia obywateli, miały dostęp do szczegółowej i usystematyzowanej wiedzy o tym, jak rodzą się i krzewią imperia zła, o tym do czego prowadzi bierność wobec jawnych, rzeczywistych i wielokrotnie powtarzanych naruszeń norm międzynarodowych, szczególnie tych, dotyczących konfliktów i działań zbrojnych. Musimy stale gromadzić i przekazywać wiedzę o tym, do jakich tragedii prowadzi filozofia dominacji i podboju, propagandowy cynizm i fałsz, a także brak dostatecznej transparentności oraz wspólnej płaszczyzny aksjologicznej w działaniach państw zabiegających o pokój i współprace między narodami świata.

Uroczystego otwarcia dokonał gospodarz konferencji dr Karol Nawrocki, Dyrektor Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku:  

- Zmowa milczenia między Hitlerem a Stalinem w swoim zasadniczym korpusie miała niespełna 300 znaków i zaledwie 7 paragrafów, a w tym tajnym aneksie tylko 4 paragrafy i wśród nich, właśnie czwarty zobowiązywał obie strony do milczenia. Do klasycznej dla totalitarnych reżimów i związków przestępczych „omerty” i to ten dokument był drogą do II wojny światowej. 

Dlatego nie dziwi mnie fakt, iż dzisiaj do Muzeum by rozmawiać o tym fakcie i tym dokumencie przyjechali najznamienitsi znawcy historii międzywojennej i dyplomacji międzywojennej i znawcy samego faktu z Europy i całego świata.

Uroczystą inaugurację swoją obecnością uświetnił Jarosław Sellin, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego:

- Myślę, że organizatorzy sposób właściwy zatytułowali tę konferencję. To co się wydarzyło 80 lat temu, to był pakt dla wojny - Pakt Hitler-Stalin, a Ribbentrop i Mołotow byli wykonawcami ich woli. Ich celem było doprowadzenie do wojny, zniszczenia niepodległych, suwerennych państw, do zniewolenia narodów, do realizacji szaleńczych, celów dwóch totalitarnych ideologii.

W uroczystym otwarciu konferencji wziął udział Szymon Szynkowski vel. Sęk, Sekretarz stanu ds. Polonii, polityki europejskiej oraz dyplomacji publicznej w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, który zwrócił się do zebranych w następujący sposób:

- Warto przypomnieć, jak wiele aktów prawa międzynarodowego łamał pakt Ribbentrop-Mołotow – choćby paktu paryskiego z 1928 roku, paktu o nieagresji między Polską a Związkiem Sowieckim z 1932 roku, deklaracji polsko-niemieckiej o niestosowaniu przemocy z 1934 roku. Poprzez złamanie prawa międzynarodowego naruszona została równowaga ustalona ładem wersalskim. Pakt Ribbentrop-Mołotow dał Niemcom z jednej strony swobodę działań na wschodzie, z drugiej strony pozostawił państwa zachodu w pewnej niepewności co do postawy Związku Sowieckiego. Przywódcy Wielkiej Brytanii i Francji, którzy znali postanowienia tajnego protokołu podjęli 12 września decyzję o nieudzielaniu Polsce pomocy, mimo formalnego wypowiedzenia wojny. Polska – to też warto przypomnieć – do wybuchu wojny w zasadzie nie miała świadomości jako jedno z niewielu państw faktu podpisania tego tajnego aneksu.

Podczas inauguracji międzynarodowej konferencji naukowej "Pakt dla wojny" głos zabrał Rafał Rogulski, Dyrektor Europejskiej Sieci Pamięć i Solidarność, współorganizator konferencji:

-To wielki honor, że Europejska Sieć Pamięć i Solidarność została zaproszona do współorganizacji tego wydarzenia. Bardzo za to dziękuję Dyrektorowi Nawrockiemu. Europejska Sieć Pamięć i Solidarność to międzynarodowe przedsięwzięcie działające na przestrzeni całej Europy. Zajmujemy się realizowaniem zagranicznej polityki historycznej we współpracy po to, aby wspierać dialog o historii XX wieku i dialog o pamięci – zwłaszcza to drugie pojęcie jest pełne bólu i różnych interpretacji. Mamy poczucie, że tylko poprzez słuchanie się nawzajem, wspólną dyskusję i wymianę argumentów jesteśmy w stanie dochodzić do wspólnych wniosków – nawet się różnić, ale pięknie i nie wrogo.

Wykład inauguracyjny pt. „Hitler i Stalin: zapomniana relacja dwóch potęg II wojny światowej” wygłosił Roger Moorhouse, autor książki Polska 1939. Pierwsi przeciwko Hitlerowi:

- We wczesnych godzinach 23 sierpnia 1939 r., w trzewiach Kremla, Józef Stalin uniósł kieliszek na cześć Adolfa Hitlera. Wie, jak bardzo naród niemiecki kocha swojego Führera, oznajmił zebranym dygnitarzom, po czym zaproponował toast, określając przy tym Hitlera mianem Mołodiec – wspaniały chłop.

Opijanie i toasty nastąpiły po sfinalizowaniu ważnej sprawy tego wieczoru – złożeniu podpisów pod paktem niemiecko-sowieckim, czy też paktem Ribbentrop-Mołotow – jednym z najważniejszych – i najsłabiej zrozumianych – politycznych sojuszy II wojny światowej.   

Na pierwszy rzut oka pakt niemiecko-sowiecki wydaje się być tym, czym sam głosi, że jest – prostym paktem o nieagresji pomiędzy dwoma państwami, obiecującymi – jak przed nimi wiele innych krajów, które w latach 30-tych XX w. podpisały podobne porozumienia – powstrzymać się od użycia siły we wzajemnych stosunkach.  Pomijając jednak w miarę neutralny tekst traktatu, diabeł tkwi w szczegółach, a konkretnie w tajnym protokole dołączonym do paktu, dokumencie, zgodnie z którym Europa centralna – Polska, kraje bałtyckie, Rumunia i Finlandia – miały zostać podzielone między Moskwę a Berlin w przypadku tego, co eufemistycznie określono przyszłymi „terytorialnymi przekształceniami”.  Sam ten protokół – choć zajmował ledwie stronę – miał wywrzeć bezpośredni wpływ na około 40 mln ludzi – mówił Roger Moorhouse

I Panel Konferencji „Pakt dla wojny” pt. „Geneza zmowy Hitler-Stalin” poprowadził dr Karol Nawrocki, Dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. „Neutralność, zyskanie na czasie, ekspansja lub agresywne przygotowania do wojny? Podstawy zawarcia paktu Hitlera ze Stalinem” były przedmiotem rozważań dra Jana Lipinsky’ego z Instytutu Herdera w Marburgu. 
Kolejnym prelegentem był dr Donal O’Sullivan z California State University z wykładem „Struktura imperializmu. Terytorium, negocjacja i pamięć. Pakt Hitler-Stalin jako nowa aberracja”.

- Po siedemdziesięciu latach dyskusji, studiów, interpretacji, legend i mitów, pakt Hitler-Stalin z sierpnia 1939 r. nadal dostarcza dowodów na nieustające istotne znaczenie historii we współczesnym społeczeństwie i polityce. Na pierwszy rzut oka wydaje się zaskakujące, że porozumienie między dwoma najgorszymi dyktatorami w dziejach świata pozostaje nadal przedmiotem dyskusji. Więcej nawet, postawa wobec Paktu stanowi papierek lakmusowy dla określania podziałów politycznych w dzisiejszej Europie. Pamięć publiczna w poszczególnych krajach kształtuje się według rozbieżnych wzorców, ujawniając charakter pamięci historycznej jako stałego i płynnego dialogu z przeszłością. – mówił dr Donald O’Sullivan.

Panel II pt. „Zmowa Hitler-Stalin jako tajemnica” konferencji „Pakt dla wojny” poprowadził Kierownik Działu Naukowego dr Marek Szymaniak. Pierwszym prelegentem sesji był dr hab. Bogdan Musiał z Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, który w swym wykładnie pt. „Niemiecko-sowiecki sojusz: trudne początki, tajne negocjacje”, mówił:

- Dla większości ludzi, opinii publicznej oraz Polski pakt Hitler-Stalin był w 1939 roku zaskoczeniem. Ciekawe jest w jaki sposób doszło do tego zbliżenia, w jaki sposób udało się nawiązać ten kontakt. Wiemy przecież, że od 1935 do 1938 roku między Związkiem Sowieckim a ówczesnymi Niemcami była daleko posunięta nieufność. Dzisiaj wiemy oczywiście kto jakie podjął decyzje w kwietniu 1939 roku dotyczące napaści na Polskę.

„Przecieki i pogłoski o treści tajnego protokołu do niemiecko-sowieckiego paktu o nieagresji z 23 sierpnia 1939 r.” były tematem rozważań prof. dr hab. Marka Kornata z Instytutu historii PAN:

- Państwem, które w ostatnich dniach pokoju wiedziało najwięcej na temat paktu Hitler-Stalin, które jako jedyne na świecie zdobyło z dwóch źródeł dokładne naświetlenie treści tajnego protokołu była Francja. Ambasador Francji w Moskwie już 21 sierpnia zawiadomił Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Paryżu o zarysie ugody terytorialnej, rozdysponowującej poszczególne kraje na strefy interesów pomiędzy dwa mocarstwa totalitarne – ten telegram szyfrowy jest prawdziwy, odpowiada późniejszym przyrzeczeniom tajnego protokołu. Ten sam dyplomata 24 sierpnia, niecałą dobę po złożeniu podpisów pod dokumentem dokładnie przekazał treść tajnego protokołu również do Paryża. Drugie źródło to Ambasada Francji w Berlinie, gdzie miejscowy Ambasador wcześniej służący w Moskwie, zdobył podobne informacje, dokładnie pokrywające się z tymi zawartymi we wspomnianym telegramie i też przekazał to francuskiemu MSZ.

„Pakt Ribbentrop-Mołotov w sowieckiej i rosyjskiej historiografii oraz polityce historycznej. Krótki kurs” przedstawił dr hab. Jan Szumski z Instytutu Historii Nauki PAN.

- Z prac o charakterze propagandowo-politycznym możemy się dowiedzieć, że „Polska została utworzona w latach 1918-1920 przez oderwanie siłą ziem należących do Rosji, Niemiec i Austrii” oraz, że „to cherlawe państwo powołały do życia Francja, Anglia i USA jako taran skierowany przeciwko Republice Sowieckiej. W sierpniu 1939 roku Jaśnie Pańska Polska ze skwapliwością lokaja pośpieszyła zrealizować krwawe zamiary swoich władców i zdecydowała się na wojenną awanturę”. A więc II Rzeczpospolitą ukazywano jako jednego z podżegaczy do wojny. Jednym słowem Polska w historiografii sowieckiej to kraj awanturniczy, agresywny, który robił wszystko, żeby zniweczyć pokój w Europie.

Panel III konferencji „Pakt dla Wojny” poświęcony był zmowie Hitler-Stalin we współczesnej narracji muzealnej. W dyskusji wzięli udział dyrektorzy i zarządcy muzeów, którzy odpowiedzieli na pytania m. in. o sposób w jaki zagadnienia dotyczące Paktu Hitler – Stalin są prezentowane w ich muzeach. Panel poprowadziła Hanna Mik z Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.

W panelu wzięli udział: 
Dr Karol Nawrocki, Dyrektor Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, 
Dr Kristina Ranki, Dyrektor Mannerheim Museum, 
Hellar Lill, Dyrektor Estonian War Museum, 
Eugenijus Peikstenis, Dyrektor Museum of Occupation and Freedom Fights, 
em. Valters Nollendorfs, PHD., Przewodniczący Zarządu Occupation Museum, Association of Latvia, 
Dr hab. Eugen Sava, Dyrektor National Museum of History of Moldova
Dr Ernest Oberlander-Tarnoveanu, Dyrektor National History of Romania

Panel IV „Konsekwencje zmowy Hitler-Stalin dla Europy Środkowo-Wschodniej” przypadający drugiego dnia konferencji  (24 sierpnia br.) poprowadził dr hab. Grzegorz Berendt, Zastępca Dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.

„Pakt Ribbentrop-Mołotow z punktu widzenia teorii stosunków międzynarodowych” był tematem rozważań dra Sławomira Dębskiego z Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych.

- Pakt Ribbentrop-Mołotow można nazwać traktatem na rzecz zorganizowanej wojny. Stalin, Mołotow, decydenci sowieccy, zdawali sobie doskonale sprawę z tego, do czego dąży Hitler. Dążył do wyizolowania Polski i umożliwienia Hitlerowi rozpętanie wojny. Jednocześnie żądając w zamian ograniczenia suwerenności, ograniczenia idei właśnie praw narodów do samostanowienia tym Państwom, które powstały na gruncie traktatu wersalskiego. To było uderzenie w traktat wersalski, chodziło o zawalenie tego systemu po to, żeby z punktu widzenia Stalina odzyskać granice poprzedniego imperium - sprzed 1914 roku, sprzed I wojny światowej. A z punktu widzenia Hitlera zrealizować jego plan uzyskania dominacji na kontynencie europejskim.

dr Kaarel Piirimäe z Uniwersytetu w Tartu wygłosił referat pt. „Pakt Hitlera ze Stalinem, polski rząd na uchodźstwie i kwestia bałtycka w czasie II wojny światowej’. Polska padła ofiarą paktu Hitler-Stalin we wrześniu 1939 r., kiedy została zajęta przez Niemcy i ZSRR. Litwa, Łotwa i Estonia stały się jego ofiarami w sierpniu 1940 r., po zajęciu ich przez ZSRR. Litwa ucierpiała wskutek paktu, lecz zarazem zyskała w wyniku tej zmowy, otrzymała bowiem, kosztem Polski, Wilno i Wileńszczyznę.

dr Kaspars Zellis z Uniwersytetu Łotewskiego w Rydze w wykładzie „Reakcja Łotewskiego społeczeństwa na wdrożenie paktu Ribbentrop-Mołotow (1939-1941) w swoim wykładzie zarysował szereg problemów, z jakimi musiały się zmierzyć różne grupy etniczne i społeczne po podpisaniu paktu Mołotow-Ribbentrop. Materiały łotewskiej policji politycznej pozwalają prześledzić zmiany nastrojów wśród ludności, jednakże po rozpoczęciu okupacji przez ZSRR 17 lipca 1940 r. informacje pochodzą w większości ze źródeł pośrednich.

dr Igor Çasu z Mołdawskiego Uniwersytetu Państwowego w Kiszyniowie w wykładzie pt. „Pakt Ribbentrop-Mołotow i Besarabia. Krótko i długoterminowe konsekwencje” - mówił to tym, że sowiecka okupacja Besarabii wywarła głęboki wpływ na ten region zarówno w krótkiej, jak i długiej perspektywie. Dramatycznie zmieniła życie wszystkich grup etnicznych, Rumunów, Ukraińców, Gagauzów, Bułgarów, Żydów i innych. Wszystkie one stały się obiektem terroru w latach 1940-41 i po wojnie, co obejmuje zwłaszcza masowe deportacje na Syberię, ale także egzekucje i masowy głód w latach 1946-47. Doświadczenia te wywarły głęboki wpływ na kolejne dekady i są ważne do tego, by zrozumieć dzisiejszą rzeczywistość Republiki Mołdawii i jej krętą drogę ku zbliżeniu z Europą i Zachodem.

Prof. Carl Geust zaprezentował wykład pt. „Organizacja fińskich sił powietrznych w wojnie zimowej 1939-1940 – konsekwencja paktu Ribbentrop-Mołotow” Jesienią 1939 r. pozycja strategiczna Finlandii uległa drastycznej zmianie w wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow, a ponadto nowe bazy sowieckie w Estonii zagrażały regionom Finlandii o podstawowym znaczeniu. Po bezskutecznych negocjacjach, 30.11.1939 Armia Czerwona zaatakowała Finlandię wzdłuż 1000 km granicy. Zbombardowano fińską infrastrukturę (porty, węzły kolejowe, fabryki, cele wojskowe i administracyjne); łącznie ponad 2300 sowieckich samolotów przeciw 36 myśliwcom i 17 bombowcom. Bombardowanie Helsinek przyniosło 100 ofiar. Agresor, ZSRR, został 14.12.1939 wykluczony z Ligi Narodów.

Prof. dr hab. Oleksandr Łysenko z Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie z wykładem „Pakt Ribbentrop-Mołotow – kontekst Ukraiński”