Kuchnia w czasie okupacji | #M2WSwirtualnie

W jaki sposób gospodynie domowe radziły sobie z brakami żywności w czasie II wojny światowej? Dziś w ramach naszego cyklu #WirtualnePorankizHistorią opowiemy Wam o kuchni w czasie okupacji. Poniżej znajdziecie artykuł dotyczący tego zagadnienia, bibliografię przygotowaną przez Martę Tworkowską z Biblioteki oraz ciekawe zadania do pobrania. Zachęcamy do zapoznania się z materiałami oraz spędzania czasu z #M2WSwirtualnie!

W czasie II wojny światowej oprócz działań zbrojnych i prześladowań nadal istniało życie codzienne, jednak niemal całkowicie zmienione. Spowodowane to było ciągłymi niedoborami. Na terenach okupowanej Polski, w tzw. Generalnym Gubernatorstwie zjawisko to pogłębiała miedzy innymi dyskryminacja (sklepy nur für Deutsche - tylko dla Niemców) i eksploatacja gospodarcza ziem polskich. Problemem stawało się zdobycie żywności, opału czy ubrań. Miliony Polaków w Generalnym Gubernatorstwie doświadczyły biedy i głodu. W wielu polskich domach zapewnienie rodzinie wyżywienia i artykułów spożywczych stało się priorytetowe. Było to jedno z podstawowych zmartwień. Polityka gospodarcza III Rzeszy wprowadziła reglamentację żywności – wprowadzono system kartkowy. Pozwalał on, aby w przeciągu miesiąca nabyć raptem kilka produktów, np. 8 bochenków chleba razowego, 200 g produktów zbożowych (najczęściej kaszy), pól kilo marmolady, 125 g kawy (raczej zbożowej niż prawdziwej), 150 g cukru. Czasami na karcie żywnościowej znajdowały się specjalne kupony, np. w jednej z kart dla dorosłego nie Niemca datowanej na styczeń 1945 r. były 4 kupony „F” na mięso. Nie wiemy jaka ilość była przyznawana na kupon w styczniu 1945, w tej kwestii były  osobne regulacje. Na karcie żywnościowej były podstawowe produkty dostępne w oficjalnych sklepach pod nadzorem i wydawane przez niemieckiego okupanta. Istniał wtedy także „czarny rynek”, na którym można było kupić wiele innych produktów, ale osiągały bardzo wysokie ceny. Popularnością cieszył się handel wymienny.  

W tej trudnej nowej sytuacji powstawały poradniki jak sobie radzić, m.in. Co dzisiaj jeść i jak gotować autorstwa M. Halskiej. 
Ziemniak po ugotowaniu miał w czasie okupacji zastosowanie między innymi jako zamiennik jajka. Popularne były porady dotyczące produktów spożywczych. Sugerowano by gotować ziemniaki o zbliżonym kształcie, aby były gotowe w jednym czasie ugotowały – oszczędność opału. Kawę, która była trudno dostępna zastąpiono kawą zbożową. Herbatę można było zastąpić naparem różnych mieszanek ziołowych. Produkt zastępczy nazywano wtedy erzacem (od niem. słowa Ersatz - namiastka). Z tamtych czasów ostały się do dziś niektóre przepisy, które wówczas były wykorzystywane jako konieczność, a dziś są po prostu smakołykami. Przykład może stanowić ciasto marchewkowe, w którym brakującą mąkę zastępowano startą marchewką.

Popularnym urządzeniem do ogrzewania wielu polskich mieszkań stał się mały piecyk nazywany potocznie „kozą”. Jego zaletą była możliwość wykorzystania dowolnego opału: drewna, chrustu, a nawet starych gazet. Ten niewielki piecyk umożliwiał też gotowanie potraw szczególnie jednogarnkowych lub podgrzewanie wody w czajniku. 

Na zdjęciu kartka żywnościowa Stefana Korbońskiego wystawiona na fałszywe nazwisko – Jan Bujnicki/zbiory M2WS
 

Wykaz publikacji książkowych dostępnych w Bibliotece Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku prezentujących tematykę życia codziennego w okupowanej Polsce:

1.    Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. T. 5: Getto warszawskie. Życie codzienne, oprac. K. Person, Warszawa 2011, Żydowski Instytut Historyczny, Wydawnictwo DiG.
2.    Badowski Z., Wspomnienia małego warszawiaka (1934-1946), Warszawa 2018, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
3.    Barłóg A., Przystanek Agaty, Łódź 1978, Wydawnictwo Łódzkie.
4.    Bartelski L.M., Pieśń niepodległa. Pisarze i wydarzenia 1939-1942, Kraków 1988, Wydawnictwo Literackie.
5.    Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, Wyd. 3 – 1 bez cenzury przejrz. i uzup., Kraków 2008, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.
6.    Chętnik A., Wspomnienia z lat okupacji, Warszawa – Kielce 2014, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Wszechnica Świętokrzyska.
7.    Chrobaczyński J., Czas nieszczęść, cierpień, oporu i walki. Przegrani zwycięzcy? Społeczeństwo polskie między wrześniem 1939 a majem 1945, Kraków 2017, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas.
8.    Chwalba A., Okupacyjny Kraków w latach 1939-1945. Wyd. 2, Kraków 2011, Wydawnictwo Literackie.
9.    Codzienność w cieniu terroru. Okupacja niemiecka w Polsce 1939-1945, konc., wybór i oprac. J. Urbanek, Gdańsk 2014, Muzeum II Wojny Światowej.
10.    Czocher A., W okupowanym Krakowie. Codzienność polskich mieszkańców miasta 1939-1945, Gdańsk 2011, Wydawnictwo Oskar, Muzeum II Wojny Światowej.
11.    Doniczkowski R., Przeżycia i wspomnienia młodzieży polskiej w latach 1939-1945, Toruń 2009, Wydawnictwo Adam Marszałek.
12.    Fogiel H., Dziennik, Warszawa 2019, Żydowski Instytut Historyczny 
13.    Grądzka-Rejak M., Kobieta żydowska w okupowanym Krakowie (1939-1945), Kraków 2016, IPN, Wydawnictwo Wysoki Zamek.
14.    Heydecker J.J., Das Warschauer Getto. Foto-Dokumente eines deutschen Soldaten aus dem Jahr 1941, München 1983, Deutscher Taschenbuch Verlag.
15.    Hull E., Okupacyjna codzienność. Warszawa i okolice w dokumentacji Adama Chętnika, Toruń 2006, Wydawnictwo Adam Marszałek.
16.    Kluczewski M., Bez zaciemnienia. Codzienność okupowanego Krakowa w materiałach Archiwum Państwowego w Krakowie = Without blackout. Everyday life of occupied Krakow in materials of the State Archive in Krakow, Kraków 2009, Archiwum Państwowe.
17.    Krzyczkowski H., W cieniu Warszawy. Pruszków w latach okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1986, Instytut Wydawniczy "PAX".
18.    Kubalski E., Niemcy w Krakowie. Dziennik 1 IX 1939-18 I 1945, Kraków – Budapeszt 2010, Wydawnictwo Austeria.
19.    Kula W., Dziennik czasu okupacji, Warszawa 1994, PIW.
20.    Landau L., Kronika lat wojny i okupacji. T. 1: Wrzesień 1939-listopad 1940, Warszawa 1962, PWN.
21.    Landau L., Kronika lat wojny i okupacji. T. 2: Grudzień 1942-czerwiec 1943, Warszawa 1962, PWN.
22.    Landau L., Kronika lat wojny i okupacji. T. 3: Lipiec 1943-luty 1944, Warszawa 1963, PWN.
23.    Lehnstaedt S., Okkupation im Osten. Besatzeralltag in Warschau und Minsk 1939-1944, München 2010, Oldenbourg.
24.    Lewandowska S., Nadbużańskiego Podlasia okupacyjny dzień powszedni 1939-1944, Warszawa 2003, Wydawnictwo Trio.
25.    Łuczak C., Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu. 10 września 1939-23 lutego 1945, Poznań 1989, Wydawnictwo Poznańskie.
26.    Mendelsohn S., Polscy Żydzi za murami nazistowskich gett, Szczecin 2017, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
27.    Moje przeżycia wojenne. Wypracowania dzieci z 1946 roku = My wartime experiences. Children's compositions from 1946, Warszawa 2019, Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego.
28.    Moraczewski J., Dziennik wydarzeń 1939-1944, Łomianki 2016, Wydawnictwo LTW.
29.    Mruk J., Moda kobieca w okupowanej Polsce, Łódź 2017, Księży Młyn Dom Wydawniczy.
30.    Na rogu Brackiej i... Konopackiej. Wspomnienia młodzieży szkół warszawskich z lat 1939-1944, wybór i oprac. J. Kaźmierska, Warszawa 1983, Krajowa Agencja Wydawnicza.
31.    Obremski T., Wśród zatrutych noży. Zapiski z getta i okupowanej Warszaw, Warszawa 2017, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów.
32.    Okupacyjna codzienność, Warszawa 2009, New Media Concept, Wydawnictwa Narodowe.
33.    Okupacyjna noc. Ziemiaństwo kieleckie o wojnie i okupacji. Wybór z memuarystyki ziemiańskiej, wybór i oprac. J. Gapys, Oświęcim 2017, Wydawnictwo Napoleon V.
34.    Okupacyjne losy muzyków. Warszawa 1939-1945, koncepcja, wybór i oprac. E. Markowska, K. Naliwajek-Mazurek, Warszawa 2014, Towarzystwo imienia Witolda Lutosławskiego.
35.    Okupowany Poznań i Wielkopolska w niemieckich fotografiach i dokumentach (1939-1941). Ze zbiorów Instytutu Zachodniego w Poznaniu, red. M. Rutowska, M. Tomczak, Poznań 2005, Instytut Zachodni.
36.    Piekarski M., Tak zapamiętałem. Wspomnienia z lat 1939-1945, Warszawa 1979, PIW.
37.    Pitaval okupacyjny, red. M. Niewierowicz, B. Borucki, [Białystok 2009], Media Regionalne.
38.    Polska pod niemiecką okupacją, red. M. Niewierowicz, B. Borucki, [Białystok 2009], Media Regionalne.
39.    Polska pod okupacją 1939-1945. T. 1, [kol. red. M. Gałęzowski et al.], Warszawa 2015, IPN.
40.    Polska pod sowiecką okupacją, red. M. Niewierowicz, B. Borucki, [Białystok 2009], Media Regionalne.
41.    Przemoc i dzień powszedni w okupowanej Polsce, red. nauk. T. Chinciński, Gdańsk 2011, Wydawnictwo Oskar, Muzeum II Wojny Światowej.
42.    Sakowska R., Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Żydzi w Warszawie w okresie hitlerowskiej okupacji. Październik 1939-marzec 1943, Warszawa 1975, Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, PWN.
43.    Skalniak F., Stopa życiowa społeczeństwa polskiego w okresie okupacji na terenie Generalnego Gubernatorstwa, Warszawa 1979, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.
44.    Sny chociaż mamy wspaniałe... Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, red. nauk. i wstęp B. Engelking, Warszawa 2016, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów.
45.    Staszyński L., W szponach ludobójców i grabieżców. Polska pod niemiecką i sowiecką okupacją 1939-1945, wyd. 3 rozszerz., Warszawa 2017, Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny "SIM".
46.    Strzeżek A., Od konsumpcji do konspiracji czyli warszawskie lokale gastronomiczne 1939-1944, Warszawa 2012, Wydawnictwo Trio.
47.    Szarota T., Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Wyd. 4 rozszerz., Warszawa 2010, "Czytelnik".
48.    Tryzno M., Ocalić od zapomnienia. Wspomnienia Babci Broni – Kielecczyzna 1920-1945, Warszawa 2013, Warszawska Firma Wydawnicza.
49.    Under german occupation. [Educational materials], ed. A. Dzierżanowska et al., Warszawa 2014, Foundation for Polish-German Reconciliation.
50.    Valcini A., Golgota Warszawy 1939-1945. Wspomnienia, Kraków 1973, Wydawnictwo Literackie.
51.    Warszawa okupowana. Relacje mieszkańców, wybór i oprac. M. Szymańska, J. Pałka. Wyd. 2. Warszawa 2016, Dom Spotkań z Historią, Fundacja Ośrodka Karta.
52.    Warszawa zapamiętana. W okupowanej stolicy, oprac. M. Szymańska, Warszawa 2019, Dom Spotkań z Historią.
53.    Winstone M., Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera, Poznań 2015, Rebis.
54.    W obiektywie wroga. Niemieccy fotoreporterzy w okupowanej Warszawie 1939-1945 = Im Objektiv des Feindes. Die deutschen Bildberichterstatter im besetzten Warschau 1939-1945, wybór i oprac. D. Jackiewicz, E.C. Król, Warszawa [2009], Oficyna Wydawnicza Rytm, Dom Spotkań z Historią.
55.    Wojna i okupacja we wspomnieniach pracowników Politechniki Krakowskiej, kom. red. Z. Skąpski et al., Kraków 1986, Politechnika Krakowska.
56.    Wspomnienia dziennikarzy z okresu okupacji hitlerowskiej, oprac. E. Rudziński przy udziale 
zespołu Pracowni [Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX wieku Polskiej Akademii Nauk], Warszawa – Łódź 1970, PWN.
57.    Wspomnienia z lat II wojny światowej i okupacji, Warszawa 1995, [s.n.].
58.    Zapisy Terroru. T. 3: Okupacja niemiecka w dystrykcie radomskim, Warszawa 2018, Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego.
59.    Zaprutko-Janicka A., Okupacja od kuchni. Kobieca sztuka przetrwania, Kraków 2015, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.
60.    Ziemia Śmigielska w latach okupacji 1939-1945. Praca zbiorowa. pod red. J. Zielonki, Śmigiel 2005, Urząd Miasta i Gminy w Śmiglu.
61.    Z lat okupacji. Wspomnienia Wielkopolan o życiu codziennym 1939-1945, wybór i oprac. W. Jamroziak i K. Młynarz, Poznań 1984, Wydawnictwo Poznańskie.

Wykaz publikacji książkowych dostępnych w Bibliotece Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku prezentujących tematykę życia codziennego w Europie w latach 1939-1945:

1.    Abensur-Hazan L. et al., Souvenirs de la vie quotidienne 1939-1945, Paris 2010, Archives & Culture.
2.    Alary É., Vergez-Chaignon B., Les Français au quotidien 1939-1949, [Paris] 2006, Perrin.
3.    Amouroux H., La vie des français sous l'occupation, Paris 1961, Librairie Arthème Fayard.
4.    Barrot O., Chirat R., La vie culturelle dans la France occupée, Paris 2009, Gallimard.
5.    Bracalini R., Otto milioni di biciclette. La vita degli italiani nel Ventennio, Milano 2008, Mondadori.
6.    Buffetaut N., Cuisinons sous l’Occupation, Louviers 2004, Ysec Éditions.
7.    Burianová M., Móda v ulicích protektoratu, Praha 2013, Národní Muzeum, Grada Publishing.
8.    Collingham L., The taste of war. World War Two and the battle for food, London 2011, Allen Lane.
9.    Cooksley P.G., The Home Front. Civilian life in World War Two, Stroud 2007, Tempus Publishing.
10.    Deblander B., Monaux L., Apocalypse en Belgique 1940-1945. Témoignages inédits, Bruxelles 2010, Racine.
11.    Evans P., Doyle P., The 1940s home, Oxford 2011, Shire Publications.
12.    Evropská velkoměsta za druhé světové války. Každodennost okupovaného velkoměsta. Praha 1939-1945 v evropském srování, sest. O. Fejtová
13.    Fritzsche P., Żelazny wiatr. Europa pod władzą Hitlera, Warszawa 2019, Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego.
14.    Grasco A., La guerra alla Guerra. Storie di donne a Torino e in Piemonte tra il 1940 e il 1945, Torino 2007, Istituto piemontese per la storia della resistenza e della societa contemporanea Giorgio Agosti.
15.    Ginn P., Goodman R., Langlands A., Wartime farm, London 2012, Mitchell Beazley.
16.    Goodall F., Voices from The Home Front, Newton Abbot 2006, David and Charles.
17.    Guéno J.-P., Laffitte M., Paroles de l'ombre. 1, lettres et carnets des Français sous l'Occupation (1940-1945), Paris 2009, Les Arenes.
18.    Guéno J.-P., Paroles de l'ombre. 2, poemes, tracts, journaux, chansons des Français sous l'Occupation (1940-1945), Paris 2011, Les Arenes.
19.    How to keep well in wartime. Issued for the Ministry of Health by the Ministry of Information, London 2007, Imperial War Museum (reprint: Ministry of Information, 1943).
20.    Instructions for American servicemen in Britain, 1942. Issued by War Department Washington, D.C.,[Oxford] 1994, Bodleian Library, University of Oxford (reprint: War Department, 1942).
21.    Instructions for British servicemen in France, 1944. Prepared by The Political Warfare Executive, [Oxford] 2005, Bodleian Library, University of Oxford (reprint: The Political Warfare Executive, 1944).
22.    Instructions for British servicemen in Germany, 1944. Prepared by The Political Warfare Executive, [Oxford] 2011, Bodleian Library, University of Oxford (reprint: The Political Warfare Executive, 1944).
23.    Kleur in donkere dagen. Het dagelijks leven in Nederland tijdens WOII. [Fotogr.] A. Hustinx, [Auteur] L. Kreukels, Roermond 2005, X-CAGO.
24.    Knight K., Spuds, spam and eating for victory. Rationing in the Second World War, Stroud 2008, The History Press.
25.    Launay J. de, Offergeld J., La vie quotidienne des Belges sous l'occupation (1940-1945), Bruxelles 1982, Legrain.
26.    Lehnstaedt S., Okkupation im Osten. Besatzeralltag in Warschau und Minsk 1939-1944, München 2010, Oldenbourg.
27.    Leitfaden für Britische Soldaten in Deutschland 1944 = Instructions for British servicemen in Germany 1944. 8. Auflage, Köln 2015, Kiepenheuer & Witsch.
28.    Make do and mend. Prepared for the Board of Trade by the Ministry of Information, Sevenoaks 2007, Sabrestorm Publishing (reprint: Board of Trade by the Ministry of Information 1943).
29.    Moorhouse R., Stolica Hitlera. Życie i śmierć w wojennym Berlinie, Kraków 2011, Wydawnictwo Znak.
30.    Okupowana Europa. Podobieństwa i różnice, pod red. W. Grabowskiego, Warszawa 2014, IPN.
31.    Parsons M., Rationing, London 2010, Hodder Wayland.
32.    Stargardt N., Wojna Niemców. Naród pod bronią 1939-1945, Poznań 2017, Rebis.
33.    Szarota T., Życie codzienne w stolicach okupowanej Europy. Szkice historyczne. Kronika wydarzeń, Warszawa 1995, PIW.
34.    Thompson A., Goodchild C.H., Keeping poultry and rabbits on scraps, London – New York 2008, Penguin Books.
35.    Trojanowski K., Moda w okupowanej Francji i jej polskie echa, Warszawa 2014, Wydawnictwo Naukowe PWN.
36.    Vinen R., The unfree French. Life under the occupation, London 2007, Penguin Books.
37.    Waffenbruder Finnland. Ein Buch für die deutschen Soldaten in Finnland, [Helsinki] 1942, [s.n.].
38.    Waller M., A family in wartime. How the Second World War shaped the lives of a generation, London 2012, Conway.
39.    Wartime recipes. A collection of recipes from the war years, ed. by D. Notley, Andover 2010, Pitkin Publishing