#HistoriaWesterplatte

Od kilkudziesięciu lat Westerplatte jest kojarzone z pomnikiem Obrońców Wybrzeża odsłoniętym uroczyście w październiku 1966 r. Od końca lat sześćdziesiątych jego sylwetka jest jednym z najczęściej wykorzystywanych symboli tego miejsca na różnego rodzaju zdjęciach, pocztówkach i innych pamiątkach. Powstające muzeum na Westerplatte będzie chciało odwrócić ten trend oraz podkreślić autentyczny wymiar tego miejsca będącego polem bitwy polskiego żołnierza w 1939 r. – Pomnikowi Historii na Westerplatte zostanie z czasem przywrócona dawna świetność. W tekście tym chcielibyśmy ukazać, że pomników i monumentów na przestrzeni lat było więcej, a ich historia nie jest tak znana jak przytoczony tu przykład największego z monumentów. Zapraszamy do zapoznania się z treścią artykułu.

Jednym z najbardziej charakterystycznych pomników, który został zlokalizowany na terenie Wojskowej Składnicy Tranzytowej (WST) na Westerplatte, był wzniesiony w 1928 r. obelisk symbolizujący 10 lat niepodległości Polskę. Odsłonięty w trakcie uroczystości rocznicowych w listopadzie 1928 r. obiekt został ozdobiony stylizowanym reliefem orła trzymającego w szponach tzw. tarczę amazonek. Było to jednoznaczne nawiązanie do typowego atrybutu kojarzonego z Wojskiem Polskim, który był m.in. noszony na czapkach wojskowych. Poniżej reliefu, w specjalnie przygotowanym miejscu, został wyryty napis: „Wspólną pracą wszystkich tworzy się bogactwa”. Cytat ten był nieznacznie zmienioną i dostosowaną wersją zdania z pisma ks. Stanisława Staszica. Obelisk ustawiono na niewielkim kopcu o kamiennym płaszczu przy głównym placu apelowym w centralnej części półwyspu, przy alei Brzozowej, w niewielkiej odległości od wschodniego skrzydła tzw. starych koszar. Nie mamy obecnie zdjęć drugiej strony pomnika, ale można zakładać, że tam też znajdował się jakiś symbol definiujący powód powstania – czyli obchody 10-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości. Jego lokalizacja nie była przypadkowa. Ponieważ pomnik znajdował się zaraz przy placu apelowym oraz obok jednej z głównych arterii składnicy prowadzącej przez teren półwyspu, praktycznie wszystkie delegacje i osoby musiały przy nim przechodzić. W zachowanych dokumentach odnajdujemy informację, że w trakcie uroczystości przygotowanej dla załogi Westerplatte, w tym podoficerów, szeregowych oraz osób z Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, po nabożeństwie swój odczyt miał wygłosić kpt. Franciszek Krukierek – przedstawiciel Wydziału Wojskowego. Chociaż zachowało się tylko jedno zdjęcie ukazujące pomnik oraz pośrednio odnajdujemy ten obiekt na serii kilku różnych ukośnych zdjęć lotniczych z epoki, nie mamy o nim innych informacji. Musiał na stałe wrosnąć w zabudowę składnicy, a dla kolejnych, późniejszych zmian był już czymś zastanym. Co ciekawe, dzięki zachowanym zdjęciom, wykonanym już po kapitulacji, dostrzegamy, że przetrwał zawieruchę wojenną i został rozebrany dopiero w trakcie prac porządkowo-rozbiórkowych na przełomie 1939 i 1940 r. Wtedy też polscy więźniowie pod przymusem Niemców zatarli większość śladów po polskiej składnicy.

Drugim, ustawianym tymczasowo, elementem, noszącym znamiona pomnika, było popiersie Józefa Piłsudskiego, które musiało znaleźć się na terenie składnicy najpewniej po 1935 r. Było ono specjalnie wystawiane na zewnątrz budynku w trakcie wszelkich uroczystości związanych z marszałkiem. Tak jak w przypadku poprzedniego pomnika – w zachowanej i znanej ikonografii posiadamy tylko jedno zdjęcie, które ukazuje ten element ustawiony na placu sportowym przy koszarach. W źródłach pisanych odnajdujemy m.in. rozkazy nakazujące przygotowania do obchodów kolejnych rocznic śmierci marszałka. W maju 1939 r. uroczystość ta miała charakter dwudniowego wydarzenia połączonego z mszą świętą. Wystawione wówczas popiersie po 7 września 1939 r. najprawdopodobniej stało się zdobyczą wojenną lub uległo zniszczeniu, gdyż nie natrafiono do tej pory na żadne informacje na jego temat. Nie wiemy zatem dokładnie, co z rzeźbą mogło stać się po kapitulacji składnicy.

Na mapach z 1934 r., przy bramie kolejowej prowadzącej na teren WST, został zaznaczony niewielki obrys. Według niektórych badaczy jest to miejsce jeszcze jednego pomnika. Jednak przestrzeń ta znajdowała się na terenie kolejowym – nie mogła zatem być ani odwiedzana, ani nawet zauważona przez większość przybywających z dwóch powodów. Po pierwsze ze względu bardzo rygorystyczne wymogi stawiane przebywającym w strefie kolejowej, która była dostępna wyłącznie dla osób do tego uprawnionych. Po drugie duża część załogi oraz goście przybywali na teren składnicy drogą morską lub poprzez przekroczenie bramy drogowej, a nie kolejowej! Należy zatem odrzucić założenie, że obrys oznaczał pomnik. Najprawdopodobniej jest to budka strażnicza lub niewielki obiekt należący do dozorcy ruchu kolejowego.

W ramach tego krótkiego artykułu przedstawiono dwa najistotniejsze monumenty, które z całą pewnością znajdowały się na terenie WST. W podsumowaniu nie może jednak zabraknąć informacji, że na terenie Westerplatte znajdowało się więcej rzeźb i pomników, ufundowanych jeszcze przed rozpoczęciem funkcjonowania składnicy. Prowadzone do tej pory badania archeologiczne przyniosły potwierdzenie tej tezy w postaci fragmentów i reliktów bogatej kultury materialnej zdeponowanych w ziemi. Wymagają one jednak dalszych szczegółowych badań.

Warto odnotować, że obecnie oprócz pomnika Obrońców Wybrzeża na półwyspie znajduje się kilka innych form upamiętniających wydarzenia związane z Westerplatte. Są to m.in. rzeźbiarskie elementy zastosowane w dawnym pomniku-cmentarzu Obrońców Westerplatte, pomnik upamiętniający mszę świętą sprawowaną przez Jana Pawła II w 1987 r. czy najnowszy postument podkreślający rangę tego miejsca – jako Pomnika Historii. Co ciekawe, ten ostatni element pojawił się stosunkowo niedawno w przestrzeni pola bitwy, choć znakomita większość pozostałych Pomników Historii ma już przypisany im odpowiedni symbol. Dzięki temu pomnikowi w należyty sposób podkreślono znaczenie tej uświęconej krwią polskiego żołnierza ziemi.