#AkcjaBurza Aleksander „Wilk” Krzyżanowski – komendant wileńskich oddziałów Armii Krajowej #ArmiaKrajowaM2WŚ
Aleksander „Wilk” Krzyżanowski był dowódcą Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej. Odpowiadał m.in. za operację „Ostra Brama”, której celem było wyzwolenie Wilna z rąk niemieckich. Jego działalność nie podobała się komunistom, którzy osadzili go w więzieniu, gdzie zmarł w 1951 r. W dzisiejszym odcinku cyklu #AkcjaBurza przypominamy sylwetkę komendanta wileńskiej AK.
Aleksander Krzyżanowski urodził się w 1895 r. w Briańsku w Imperium Rosyjskim w rodzinie o tradycjach powstańczych i patriotycznych. W 1916 r. rozpoczął studia w Instytucie Technologicznym w Petersburgu. Jako poddany rosyjskiego cara walczył przeciwko Niemcom podczas I wojny światowej. W 1917 r. wstąpił do I Korpusu Polskiego w Rosji. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wstąpił do Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie służby wojskowej odbył liczne szkolenia podwyższające kwalifikacje oficerskie.
W czasie kampanii polskiej 1939 r. Krzyżanowski walczył, w stopniu majora, w składzie 26. Dywizji Piechoty Armii „Poznań”, która następnie została przydzielona do Armii „Pomorze”. Po bitwie nad Bzurą i walkach w okolicach Łowicza brał udział w starciach z Niemcami w Górach Świętokrzyskich. W październiku 1939 r. jako członek Służby Zwycięstwu Polski (SZP; później Związek Walki Zbrojnej – ZWZ) rozpoczął działalność konspiracyjną w Warszawie. W grudniu, wraz z innymi oficerami organizacji, udał się do okupowanego przez Litwinów Wilna w celu zjednoczenia tamtejszej konspiracji pod skrzydłami SZP. Od 1940 r. Krzyżanowski pełnił w Wilnie różne, wysokie funkcje w polskich strukturach konspiracyjnych.
Po masowych aresztowaniach członków ZWZ przez Sowietów w maju 1941 r. awansowany na podpułkownika Krzyżanowski objął nieformalnie stanowisko komendanta Okręgu Wileńskiego ZWZ. Po wybuch wojny sowiecko-niemieckiej 22 czerwca struktury ZWZ wymagały odbudowy i rozbudowy. Nowy komendant, mianowany na to stanowisko formalnie w sierpniu 1941 r., rozwinął działalność konspiracyjną i dywersyjno-sabotażową. Już po przekształceniu ZWZ w AK w lutym 1942 r. przyczynił się walnie do zorganizowania w Wilnie oddziału Biura Informacji i Propagandy AK oraz rozbudował struktury partyzanckie, dzięki czemu część Wileńszczyzny znalazła się we władaniu Polskiego Państwa Podziemnego, a Niemcy sprawowali kontrolę tylko nad najważniejszymi miastami i szlakami komunikacyjnymi. Okolice miasteczek Dziewieniszki i Turgiele zostały w pełni wyzwolone przez AK.
Galeria
Komendant Okręgu Wilno AK ppłk. Aleksander Krzyżanowski „Wilk” w trakcie przemowy i odbioru defilady żołnierzy 3. Wileńskiej Brygady AK (na odwrocie napis: „Gen. Wilk przyjmuje defiladę przed wzięciem Wilna”). Turgiele, 9 kwietnia 1944 r. (MIIWŚ, depozyt Olgi Krzyżanowskiej)
Jednak głównym i najbardziej znanym polem działalności „Wilka” było przygotowanie akcji „Burza” na Wileńszczyźnie. Zakładała ona ogólnopolskie, skoordynowane powstanie przeciw Niemcom i wystąpienie w roli gospodarza wobec zbliżającej się Armii Czerwonej. Realizując „Burzę”, oddziały AK w nocy z 6 na 7 lipca 1944 r. przystąpiły do operacji „Ostra Brama”, której celem było wyzwolenie Wilna spod okupacji niemieckiej. Żołnierze polscy brali udział w walkach o Wilno razem z Armią Czerwoną do 13 lipca 1944 r., kiedy to na wieży Giedymina na Górze Zamkowej, zdobytej przez oddziały AK, wywieszono polską flagę. Chociaż Armia Czerwona współpracowała z Polakami w czasie walk o Wilno, Sowieci bardzo szybko pokazali swoją prawdziwą twarz. Prowadzone początkowo negocjacje okazały się oszustwem. 14 lipca 1944 r. nadszedł z Moskwy rozkaz rozbrajania oddziałów AK. 17 lipca 1944 r., pod pozorem kolejnych pertraktacji, Sowieci podstępnie aresztowali przedstawicieli sztabu AK z ppłk. Krzyżanowskim na czele. „Wilk” był więziony w Wilnie i Moskwie. Następnie przewieziono go do obozów w Diagilewie i później w Griazowcu. W sierpniu 1947 r. udało mu się, wraz z innym polskim oficerem, zbiec z obozu i przez Moskwę, lokalnymi pociągami, szczęśliwie dojechać do Wilna. Tam, licząc na pomoc przy przekroczeniu polsko-sowieckiej granicy, zgłosił się do pełnomocnika polskiego rządu ds. repatriacji i ujawnił swoje prawdziwe nazwisko. To zadecydowało o jego ponownym aresztowaniu i osadzeniu w więzieniu na moskiewskich Butyrkach. Na szczęście 2 miesiące później znalazł się w grupie około 3 tys. żołnierzy AK repatriowanych do komunistycznej Polski.
Galeria
Generał Aleksander Krzyżanowski „Wilk” po wyjściu z obozu NKWD w Diagilewie koło Riazania (na odwrocie napis: „po wyjściu gen. Wilka z obozu w Riazaniu, już po ucieczce z obozu rok 1947”). Diagilewo, 1947 r. (MIIWŚ, depozyt Olgi Krzyżanowskiej)
Po powrocie do kraju często zmieniał miejsce zamieszkania – mieszkał w Warszawie, Wrocławiu, często odwiedzał Gdańsk, gdzie żyły jego żona Janina i córka Olga. Chociaż zaniechał działalności konspiracyjnej, 3 lipca 1948 r. został aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, a następnie osadzony w więzieniu przy ul. Rakowieckiej na warszawskim Mokotowie. Władze komunistyczne oskarżały Krzyżanowskiego m.in. o kierowanie akcją dywersyjno-szpiegowską w porozumieniu z wywiadem brytyjskim i Niemcami oraz o odpowiedzialność za „zbrodnie” na żołnierzach sowieckich. Zdołał wytrzymać brutalne śledztwo i wielomiesięczną izolację więzienną. Formalnego procesu w tej sprawie nigdy nie przeprowadzono.
Aleksander Krzyżanowski „Wilk” zmarł w szpitalu więziennym na gruźlicę 29 września 1951 r. Jego ciało zostało w tajemnicy zakopane między cmentarzem komunalnym a wojskowym na warszawskich Powązkach. Dzięki staraniom rodziny w 1957 r. jego szczątki zostały ekshumowane, po czym uroczyście złożone w kwaterze AK na cmentarzu wojskowym na Powązkach. W 1994 r. „Wilk” został pośmiertnie awansowany na stopień generała brygady, a w 2012 r. odznaczono go Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Zarówno nominację generalską, jak i odznaczenie odebrała z rąk władz jego córka Olga Krzyżanowska.
Galeria
W zbiorach Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku znajdują się unikatowe artefakty związane z osobą gen. Aleksandra Krzyżanowskiego. Jednym z nich jest sygnet należący do generała, przechowywany jako depozyt od Olgi Krzyżanowskiej.
