Zmiany na wystawie głównej MIIWŚ (aktualizacja z dn. 27 czerwca)

Spór o wystawę Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku był jedną z wielkich, toczonych w ostatnich latach w Polsce publicznych debat o historii, sporem o rozumienie polskiego patriotyzmu, starciem dwóch wizji mówienia o przeszłości: refleksyjnej i apologetycznej. Miał też wyraźne podłoże polityczne, będąc konfliktem o to, jak powinny wyglądać relacje między władzą polityczną a sferą nauki i kultury, o to, czy politycy mają prawo naruszać autonomię twórców i badaczy. 

Zdaniem obrońców autonomii muzeów nieprzemyślane i sprawiające wrażenie przypadkowych zmiany wprowadzane na wystawie MIIWŚ od 2017 r. przez dyrektora MIIWŚ dr Karola Nawrockiego wypaczyły sens stworzonej przez autorów opowieści. Były też pierwszą próbą odgórnego narzucenia jednej wersji II wojny światowej pod hasłem państwowej polityki historycznej.

 
Po jednej stronie sporu stanęło czterech twórców scenariusza wystawy głównej Muzeum: Paweł Machcewicz, Janusz Marszalec, Piotr M. Majewski i Rafał Wnuk, po drugiej Karol Nawrocki i rządzący ówcześnie politycy. Ci ostatni jako „zakładników” użyli symbolicznych dla II wojny światowej postaci: Irenę Sendlerową, rtm. Witolda Pileckiego, o. Maksymiliana Kolbego i rodzinę Ulmów.

W 2018 r. za sprawą Pawła Machcewicza i innych autorów wystawy spór ideowy przeistoczył się w proces sądowy. Toczył się on najpierw przed Sądem Okręgowym w Gdańsku, następnie przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie. Ten ostatni, wyrokiem z 17 kwietnia 2023 r., uznał, że MIIWŚ reprezentowane przez dyr. Karola Nawrockiego naruszyło prawa autorskie oraz dobre imię autorów wystawy jako historyków. Sąd nie nakazał jednak przywrócenia pierwotnego kształtu ekspozycji ze względu na to, że zmiany – jego zdaniem – nie były zauważalne dla większości odbiorców. I chociaż zadecydował o zaprzestaniu wyświetlania animacji IPN w ostatniej części wystawy głównej, nie nakazał przywrócenia poprzedniego zwieńczenia ekspozycji. Sąd Apelacyjny podtrzymał także interpretację sądu pierwszej instancji, w tym zadośćuczynienie w formie wypłaty odszkodowania przez MIIWŚ na rzecz Stowarzyszenia Pomocy Osobom Autystycznym.

W kwietniu 2024 r. kierownictwo nad Muzeum przejęli dwaj autorzy scenariusza – Rafał Wnuk i Janusz Marszalec. W rezultacie 8 maja 2024r., po siedmiu latach od jego usunięcia, na wystawę powrócił film kończący ekspozycję. Przejmujący dokument autorstwa Mateusza Subiety koncentruje się na najważniejszych wydarzeniach po II wojnie światowej, w tym konfliktach ostatnich lat. W zamyśle autorów film ten jest klamrą zamykającą wystawę, a jednocześnie ostrzeżeniem, że pokój nie jest nam dany raz na zawsze.

Obecnie powracamy do pierwotnej wersji scenariusza oraz wizji autorów sekcji „System obozów koncentracyjnych” i „Droga do Auschwitz” części wystawy zatytułowanej „Groza wojny”.

W pierwszej z nich zaprezentowano doświadczenie obozów koncentracyjnych, korzystając ze scenografii baraków obozowych. Każdy barak jest poświęcony innemu aspektowi życia więźniów. W tej części wystawy celowo nie zostały wyróżnione kategorie zawodowe, narodowe czy społeczne, nie zostali wyróżnieni np. więźniowie polityczni czy homoseksualiści. Nie bez powodu nie było tam przedwojennych fotografii więźniów ani historii powszechnie znanych osób. Pokazano za to takie elementy codzienności, jak obozowy reżim, głód, eksperymenty medyczne, opór, czas wolny itp. Wprowadzenie gabloty poświęconej wyłącznie duchownym rzymskokatolickim oraz zawieszenie w centralnych punktach tej przestrzeni portretów o. Kolbego i rtm. Pileckiego zaburzyło antropologiczny charakter narracji. 

Podobnie umieszczenie wielkoformatowej fotografii rodziny Ulmów w sekcji „Droga do Auschwitz”, opowiadającej o śmierci więźniów w obozach masowej zagłady, rozbiło kompozycję artystyczną i spójność narracyjną tej części ekspozycji. Dodajmy, że wszelkie zmiany wystawy narracyjnej nie dość, że z zasady powinny przebiegać w porozumieniu z autorami, to powinny mieć charakter przemyślany, merytorycznie i scenograficznie konsekwentny. Nawet ważny i potencjalnie atrakcyjny temat czy artefakt umieszczony w przypadkowym miejscu nie służy opowieści lecz wprowadza chaos. 

Zamierzamy przywrócić spójność całej wystawie, zapowiadamy więc dalsze kroki w tym kierunku. Uważamy, że choć według Sądu zmiany na ekspozycji były relatywnie niewielkie, to każdy zwiedzający ma prawo obejrzeć wystawę w jej oryginalnym kształcie i samodzielnie ocenić, czy dobrze służy ona polskiej polityce pamięci.

Naszym celem jest, aby „polityka historyczna” pozwalała obywatelom troszczyć się o wspólnotę. Aby była niewykluczająca i zgodna z ustaleniami badaczy, nawet jeśli miałaby wyglądać ona trochę inaczej, niż sobie to wyobrażał minister czy prezes partii. Nie trzeba cenzurować wystaw i walczyć z artystami, by budować narodową wspólnotę i pielęgnować pamięć.

Zapraszamy do odwiedzenia wystawy głównej w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.

Komunikat z dn. 27 czerwca 2024 roku

Informujemy, że wycofane z wystawy ekspozytory stanowiły ingerencję w oryginalną wersję wystawy głównej MIIWŚ. Zawierały one szereg informacji, które nie miały nic wspólnego z rzetelną wiedzą historyczną i wprowadzały zwiedzających w błąd. Nie jest np. prawdą, że typową polską postawą wobec ginących w Zagładzie Żydów była powszechna pomoc. W rzeczywistości była nią koncentracja na własnym przetrwaniu. Określenie zaś antysemickich tekstów w prasie wydawanej przez Ojca Maksymiliana Marię Kolbego mianem „ewangelizacji” to intelektualna nieuczciwość. Jako historycy, nie możemy wprowadzać zwiedzających w błąd.

Nie jest też prawdziwa wiadomość, jakoby rtm. Pilecki nie był prezentowany na wystawie. Poświęcony mu ekspozytor znajduje się w części opowiadającej o życiu obozowym.

Zasadniczym nieporozumieniem jest twierdzenie, jakoby obecna dyrekcja „cenzurowała” wystawę. Jest wręcz odwrotnie. Obecna dyrekcja doprowadziła do wycofania cenzorskich ingerencji dokonanych przez dyrektora Nawrockiego, który w latach 2017-2018 wprowadził zmiany głęboko deformujące pierwotny kształt i treść wystawy usuwając z niej m.in. film w którym pokazywani są tacy bohaterowi historyczni jak Jan Paweł II, ks. Jerzy Popiełuszko, czy prezydent Gdańska śp. Paweł Adamowicz.

Czterech autorów wystawy – prof. Paweł Machcewicz, prof. Piotr M. Majewski, dr Janusz Marszalec i prof. Rafał Wnuk stoi na stanowisku, iż sfera nauki i sztuki musi pozostać autonomiczna względem świata polityki, zaś badacze i twórcy niezależni od politycznych nacisków.