XII sezon badań archeologicznych na Westerplatte za nami
XII sezon badań archeologicznych trwał od 31 marca do 1 października 2025 r. Celem prac było odnalezienie szczątków leg. Mieczysława Krzaka i pozostałości pomnika X-lecia odzyskania niepodległości, dokończenie eksploracji obiektów częściowo rozpoznanych w trakcie poprzednich wykopalisk oraz poprzedzenie badaniami kolejnego odcinka inwestycji związanej z budową Muzeum Westerplatte. Ponadto prowadzono poszukiwania zabytków, koncentrując się na wschodniej części półwyspu. Poszukiwania szczątków polskiego żołnierza prowadzono na obszarze 728,7 m², pomnika – na 108,2 m². Wykopy w miejscu lejów oraz budynków i obiektów z okresu funkcjonowania kurortu i WST miały łączną powierzchnię 654,2 m². Teren objęty badaniami przedinwestycyjnymi mierzył 705,4 m², a przy okazji poszukiwań zabytków sondażowo rozpoznano obszar o powierzchni 142,2 m².
Obszar „Fort”: pruska bateria plażowa, polska budka wartownicza, niemiecka transzeja i ślady po włoskich „zadymiarzach”
Prace poszukiwawcze mające na celu odnalezienie szczątków polskiego żołnierza, poległego najpewniej w nocy z 2 na 3 września 1939 r., prowadzone są w rejonie placówki „Fort” od 2021 r. W tym sezonie badano teren pomiędzy falochronem a środkową częścią nasypu ziemnego placówki oraz obszar na wschód od niego. Niestety i tym razem poszukiwania nie przyniosły oczekiwanego efektu. W trakcie badań odkryto kolejne fragmenty konstrukcji i nawarstwień rejestrowanych w poprzednich sezonach. Odsłonięto frontalny mur i przypory przygotowalni amunicji, usytuowanej w południowo-wschodniej części założenia pruskiej baterii plażowej. Sam budynek wzniesiono na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w., natomiast odkryte w tym sezonie mury wiążą się z jego modernizacją przeprowadzoną w latach 1875–1876. Dzięki archiwalnym planom wiadomo, że przygotowalnia mieściła się w parterowym budynku, zabezpieczonym z trzech stron ziemnym nasypem. Podobnie jak inne elementy baterii zniszczonej przez sztorm w 1881 r. nigdy nie został on odbudowany, a jego pozostałości zasypano podczas podnoszenia terenu w trakcie budowy betonowego schronu stanowiska dowodzenia komendanta artylerii nadbrzeżnej (późniejsza placówka „Fort”). W początkowym okresie funkcjonowania składnicy przy falochronie wzniesiono budkę wartowniczą. Jej pozostałości znaleziono już w 2021 r. Tegoroczne prace pozwoliły na ustalenie jej pełnego kształtu i rozmiaru – budynek miał plan prostokąta o wymiarach 4,5 m × 3 m z wejściem od wschodu. Obiekt został rozebrany w trakcie przygotowywania półwyspu do obrony do poziomu podmurówki wykonanej z cegieł leżących bezpośrednio na gruncie. Pozostałością polskich umocnień z września 1939 r. może być wkop o kształcie trapezu prostokątnego i wymiarach 3 m × 1,16 m z prowadzącym do niego wąskim korytarzem. Ze względu na szczątkowy stan zachowania i brak materiału ruchomego nie można jednak wykluczyć, że schron ten jest związany z niemieckimi fortyfikacjami polowymi z 1945 r., których głównym elementem jest transzeja biegnąca zakosami wzdłuż falochronu. Oprócz kolejnego jej odcinka przebadano również okop prowadzący do wyciętego przez Niemców przejścia w falochronie. Na dolnej krawędzi wyłomu zamocowano beczkę pełniącą funkcję progu i zabezpieczenia przed ostrymi krawędziami uciętej blachy. Pierwotnie zbiornik ten zawierał stężony kwas wykorzystywany do wytwarzania sztucznej mgły przez specjalne oddziały obrony przeciwlotniczej, tzw. zadymiarzy. Najprawdopodobniej byli to włoscy żołnierze z II Batalionu Zadymiania. Analiza archiwalnych zdjęć lotniczych, zainspirowana znaleziskiem, wykazała, że taka jednostka mogła tu stacjonować w latach 1943–1944 r. Przy falochronie zarejestrowano również wkop wykonany w 1966 r. na potrzeby filmu Westerplatte oraz elementy ślepej amunicji wykorzystanej podczas jego realizacji.
Pomnik X-lecia
Sukcesem zakończyły się poszukiwania pozostałości pomnika wzniesionego w 1928 r. z okazji 10. rocznicy odzyskania niepodległości. Znane z archiwalnej fotografii upamiętnienie miało postać obelisku z reliefem przedstawiającym orła z uniesionymi w górę skrzydłami, stojącego na pelcie (tzw. tarczy amazonek) oraz z zamieszczoną poniżej sentencją „Wspólną pracą wszystkich tworzy się bogactwo”. Po kapitulacji składnicy, w trakcie prac rozbiórkowych i porządkowych wykonywanych przez polskich jeńców cywilnych, Niemcy nakazali rozbiórkę tego pomnika, lecz nie objęły one znajdującej się pod ziemią podstawy. Już 30 cm poniżej dzisiejszego poziomu gruntu archeolodzy odsłonili jej strop. Fundament wykonano z gruzu ceglanego, zalanego w górnej części zaprawą wapienną. Jego podstawa miała kształt zbliżony do kwadratu o długości boku 1,6 m. Od północy i zachodu była dodatkowo stabilizowana murami oporowymi o wysokości 80 cm. Do ich wzniesienia wykorzystano cegły rozbiórkowe, być może pochodzące z willi posadowionej poniżej. Budynek ten powstał przed 1894 r. przy Birkenallee, głównej ulicy kurortu, i został rozebrany w trakcie dostosowywania półwyspu do celów polskiego garnizonu. W jego miejscu utworzono zagospodarowany zielenią plac, w którego centrum postawiono pomnik. Poszukując fragmentów obelisku, archeolodzy zlokalizowali jeszcze pozostałości betonowej studni i kamionkowych rur stanowiących element systemu wodno-kanalizacyjnego WST oraz odsłonili w pobliskim sondażu fragment muru jednego z pierwszych kurortowych hoteli – otwartego w 1889 r. Prinz Heinrich.
Leje po eksplozji bomb
Leje powstały 2 września 1939 r. podczas bombardowania półwyspu przez Luftwaffe. W ciągu pół godziny Niemcy zrzucili na Westerplatte znaczą liczbę bomb zapalających oraz 258 bomb burzących o łącznej masie 26,5 t. Jedna z nich uszkodziła zachodnie skrzydło kasyna podoficerskiego, niszcząc ulokowane tam magazyny mundurowe i warsztaty pracowników cywilnych, druga uderzyła w znajdujące się niedaleko pozostałości rozebranego budynku psiarni. Na podstawie wymiarów obiektów, mających kształt zbliżony do koła o średnicy 11–12 m i udokumentowanej głębokości 2,2 m i 2,7 m, ustalono, że są one śladem eksplozji bomb SC 250 o wagomiarze 250 kg. Po zaprzestaniu działań wojennych polscy jeńcy cywilni zmuszeni do wykonywania prac rozbiórkowych i porządkowych wykorzystali zagłębienia jako gotowe jamy śmietnikowe. Oba leje rozpoznano sondażowo już w trakcie badań w 2018 i 2019 r. W tym sezonie odkryto w obiektach drewniane elementy konstrukcyjne pochodzące z budynku kasyna podoficerskiego – belki, deski podłogowe oraz fragmenty stolarki okiennej, mebli i balustrad. Tego typu znaleziska w kontekście badań prowadzonych na Westerplatte należą do rzadkości, ponieważ Niemcy skrupulatnie odzyskiwali i wywozili z półwyspu materiały budowlane. Przy przenoszeniu gruzu jeńcy korzystali z drewnianych nosideł mających postać skrzyni z czterema uchwytami. Po zakończeniu prac wrzucono je do leja przy budynku psiarni. W tym sezonie znaleziono w nim dwa takie przedmioty. W sumie wydobyto z niego cztery zachowane w całości nosidła i fragmenty co najmniej dwóch kolejnych. Te znaleziska świadczą, że lej ten był zasypywany jako jeden z ostatnich, już po zakończeniu prac rozbiórkowych.
Budynki gospodarcze z okresu WST
Na południe od przebadanego w poprzednim sezonie pasa pod drogę założono wykop, by odsłonić pełen zasięg obiektu gospodarczego powstałego około 1930 r. Budynek ten, wraz z dwoma innymi, znajdował się w wygrodzonej drutem kolczastym strefie, gdzie w początkowym okresie funkcjonowania składnicy prawdopodobnie ulokowano radiostację. Z konstrukcji pozostały jedynie betonowe fundamenty, miejscami zachowane tylko fragmentarycznie, pozwalające jednak na określenie jej wymiarów: 18,6 m × 3,4 m. Brak jakichkolwiek przyłączy wodnych i kanalizacyjnych świadczy o gospodarczym przeznaczeniu, jednak ze względu na szczątkowy stan zachowania nie można uściślić jego funkcji. Budynek rozebrano w trakcie przygotowywania składnicy do obrony przed 1 września 1939 r. Poniżej odsłonięto jeszcze pozostałości ceglanego szaletu zbudowanego w okresie funkcjonowania kurortu, prawdopodobnie pod koniec XIX w. Drugim badanym obiektem była szklarnia wzniesiona najpóźniej w 1934 r. Była podzielona na dwa pomieszczenia – w północnym znajdował się piec ogrzewający wyżej posadowioną i dobrze nasłonecznioną część południową, co umożliwiało całoroczną uprawę roślin. Wejście znajdowało się w części północnej, nadbudowanej na reliktach kurortowej willi. Wiosną 1945 r. w pobliżu częściowo rozebranego obiektu wybuchł sowiecki pocisk, którego fala uderzeniowa pozostawiła ślady w postaci łukowato wygiętych ścian.
Badania przedinwestycyjne: melioracje i śmietniki
W tym sezonie archeolodzy przebadali wschodni odcinek w miejscu planowanej drogi technicznej, zlokalizowany na północ od cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego i wartowni nr 5. Niegdyś był to obszar przybrzeżny z ukształtowaną w XVIII w. wydmą. Zarejestrowano nieliczne ślady zagospodarowania tego terenu: rów melioracyjny biegnący w kierunku północnym, śmietniki z okresu funkcjonowania kurortu oraz jeden powstały po kapitulacji WST, do którego wrzucono przedmioty pochodzące z willi oficerskiej. Odsłonięto kabel telefoniczny, najprawdopodobniej łączący wartownie nr 4 i 5, oraz odcinek niemieckiej sieci elektrycznej. We wschodniej części wykopu znaleziono pocisk artyleryjski kal. 150 mm oraz liczne odłamki amunicji tego kalibru mające związek z powojennym składowaniem i detonowaniem na terenie półwyspu materiałów wybuchowych i niebezpiecznych. Przebadano również kolektor służący do odprowadzania wód opadowych. Miał formę regularnego dołu o prostokątnym dnie, do którego od północy dochodziła ceramiczna rura, a od południowego zachodu rodzaj płytkiego rowu. Obiekt, wykonany w okresie kurortu i wykorzystywany jeszcze w czasie WST, po kapitulacji składnicy potraktowano jako jamę śmietnikową i zasypano gruzem wartowni nr 5. Wśród brył betonu znaleziono drobne elementy wyposażenia wartowni, takie jak baterie, fragmenty łącznicy i instalacji elektrycznych.
Poszukiwania zabytków: ogrodzenie strefy kolejowej i elementy polskich umocnień polowych
Poszukiwania prowadzone z użyciem detektorów metali skupiły się na wschodniej części półwyspu. Zlokalizowano i zadokumentowano 136 metalowych rur osadzonych pionowo w betonowych fundamentach, będących pozostałościami północnej linii ogrodzenia wydzielającego strefę kolejową z obszaru WST. Miejscami zachowały się również odcinki drutu kolczastego rozciągniętego pomiędzy słupami. Na niektórych rurach zaobserwowano deformacje będące skutkiem eksplozji cysterny z benzolem, wysadzonej przez polskich żołnierzy 6 września. Na północ od budynku zawiadowcy stacji zlokalizowano in situ dwa elementy polskich umocnień polowych – potykaczy. Były to metrowej długości teowniki, wbite pionowo w ziemię, pierwotnie połączone gładkim drutem.
Zabytki ruchome
W trakcie XII etapu pozyskano ponad 14 tyś. przedmiotów oraz ponad 290 kg stłuczki szklanej i ceramicznej. Zdecydowana większość zabytkowego materiału związana jest z okresem funkcjonowania kurortu i są to głównie fragmenty ceramiki naczyniowej i szklanej oraz pojedyncze zabawki, monety i inne drobne przedmioty codziennego użytku. Wśród naczyń znajdują się: fragmenty wykonane z uranowego szkła, bardzo popularnego od połowy XIX w., dzbanek angielskiej produkcji z końca XIX w. ze scenami myśliwskimi, filiżanki, talerze i figurki. Niemalże 2,6 tys. artefaktów uznano za zabytki o dużej wartości wystawienniczej, naukowej oraz emocjonalnej. Należy do nich czajnik produkcji warszawskiej firmy Wulkan, najprawdopodobniej używany przez zawiadowcę stacji, st. sierż. rez. Wojciecha Najsarka. Są to również niemieckie łuski nabojów Mauser kal. 7,92 mm będące śladami pierwszego szturmu na WST, podczas którego Najsarek został śmiertelnie postrzelony. W obiektach śmietnikowych znaleziono polskie orły od rogatywek i furażerki – w jednym z lejów liczne guziki z magazynu mundurowego WST, w drugim nosidła do gruzu i drewniane elementy wyposażenia kasyna podoficerskiego. Interesującym znaleziskiem jest lornetka z przestrzelonym szkłem znaleziona w okolicy „Fortu” w zasypisku niemieckiego okopu z 1945 r. Została wyprodukowana we Francji na przełomie XIX i XX w. do użytku cywilnego, lecz tego typu przedmioty powszechnie wykorzystywano do celów wojskowych podczas I wojny światowej, a sporadycznie i w trakcie II wojny. W trakcie poszukiwań zabytków znaleziono zawiesie lampy, element jednego z wielu słupów oświetleniowych rozmieszczonych na terenie składnicy. Znalezisko to, w połączeniu z odkrytym we wcześniejszym etapie kloszem lampy, umożliwi wierne odtworzenie wyglądu zewnętrznego systemu oświetlenia WST, który będzie rekonstruowany w ramach budowy nowego muzeum na Westerplatte.
Przedmioty niebezpieczne
W trakcie badań natrafiono na ponad 260 przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego, które zostały zabezpieczone przez sapera pełniącego nadzór nad pracami: pociski artyleryjskie kal. 37–150 mm, zapalniki oraz elementy amunicji strzeleckiej pochodzące zarówno z początku, jak i końca wojny.
