Wyzwolenie KL Auschwitz

W dniu 27 stycznia 1945 r. żołnierze 60. Armii 1. Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej weszli na teren KL Auschwitz. Tym samym zakończył się prawie 5-letni okres istnienia największego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego.

Zacieranie śladów

W związku z ofensywą wojsk Armii Czerwonej w drugiej połowie 1944 roku Niemcy rozpoczęli działania o charakterze likwidacyjnym i ewakuacyjnym na terenie obozu. Do połowy stycznia 1945 r. wywieziono z KL Auschwitz ok. 65 tys. więźniów (kobiet i mężczyzn) do pracy w różnych zakładach przemysłowych w głębi Rzeszy. Pozostałych więźniów, których liczba przekraczała 65 tys., pozostawiono w obozie, celem zmuszenia ich do pracy w zakładach przemysłowych w pobliżu KL Auschwitz. 

W listopadzie 1944 r. wstrzymano masową zagładę Żydów w obozie. Znaczną liczbę zatrudnionych przy obsłudze krematoriów zgładzono w poprzednich miesiącach. Pozostawiono przy życiu jedynie kilkudziesięciu członków Sonderkommando (większość została zamordowana 7 października 1944 r. podczas buntu członków tego komanda). 

Do końca 1944 r. rozebrano krematorium IV i przygotowano do wysadzenia krematoria I, II i III. Jedynie krematorium V zachowało pełną sprawność aż do drugiej połowy stycznia 1945 r. Ponadto Niemcy przystąpili do likwidacji dołów zawierających ludzkie prochy, wzmożono niszczenie akt i kartotek obozowych i palenie list z nazwiskami Żydów, kierowanych na zagładę do KL Auschwitz. 

Od 17 do 21 stycznia 1945 r. wyprowadzono z obozu ok. 56 tys. więźniów w kolumnach ewakuacyjnych. Kierowano ich na zachód, a główne trasy wiodły do Wodzisławia Śląskiego i Gliwic. Przemarsze ewakuowanych więźniów po wojnie określono mianem „marszów śmierci”. W dniu 20 stycznia 1945 r. wysadzono częściowo rozebrane krematoria II i III, a 26 stycznia 1945 r. - krematorium V. 

Wyzwolenie

W pierwszej połowie stycznia 1945 r. wojska Armii Czerwonej rozpoczęły operację wiślańsko-odrzańską. Jej celem było rozbicie wojsk niemieckich na terytorium okupowanej Polski oraz Rzeszy, dotarcie do linii Odry i stworzenie przyczółków na potrzeby dalszego ataku na Berlin. Na południu terytorium przedwojennej Polski działania zbrojne prowadził 1. Front Ukraiński. Zadaniem tej grupy wojsk było zajęcie Górnego Śląska i znajdującego się tam okręgu przemysłowego. 

Żołnierze 100. Dywizji Strzeleckiej sowieckiej 60. Armii w dniu 27 stycznia 1945 r. przed południem opanowali obóz Monowitz (ok. 5 km na wschód od miasta Oświęcim). Silniejszy opór ze strony Niemców wojska sowieckie napotkały w rejonie stacji kolejowej i przedpolu obozu Birkenau (3 km na zachód od Oświęcimia). Po południu, między godziną 15.00 a 15.30 żołnierze  100. Dywizji przy udziale 322. Dywizji opanowali teren macierzystego obozu Auschwitz i kontynuowali natarcie w kierunku pozycji niemieckich na zachodzie. Sytuacja w ciągu kilku pierwszych dni po wyzwoleniu nie była stabilna ze względu na walki pomiędzy Niemcami a Sowietami, prowadzone w odległości około 20-30 kilometrów od miasta Oświęcim.

Wyzwolenia w trzech częściach obozu Auschwitz doczekało ok. 7 tys. więźniów. Ponadto, przy wejściu do podobozów: Althammer, Blechhammer, Eintrachthütte, Fürstengrube, Janinagrube, Jawischowitz i Neu-Dachs uwolnienia z matni doczekało 500 osób. Wśród oswobodzonych w kompleksie obozu Auschwitz znajdowała się grupa ok. 500 dzieci – żydowskich, polskich (pochodzących głównie z Warszawy) i białoruskich (deportowanych do obozu z rejonów Mińska i Witebska). 

Część więźniów, którzy mieli zdolność samodzielnego poruszania się, była kierowana do Krakowa. Wielu poszukiwało na terenie baraków członków swoich rodzin. Znaczna liczba uwięzionych wymagała pilnej opieki medycznej. Około 80% z nich cierpiało z powodu choroby głodowej i skrajnego wyniszczenia pokarmowego, duru brzusznego, a także chorób układu oddechowego – gruźlicy, zapaleń płuc, opłucnej czy oskrzeli. Zdarzało się, że choroby występowały po kilka naraz, co utrudniało proces leczenia. Oswobodzeni wielokrotnie nie byli w stanie utrzymać pozycji siedzącej w trakcie badań i trawić podawanych im pokarmów. 

Pomoc więźniom nieśli ochotnicy z Polskiego Czerwonego Krzyża z Oświęcimia i pobliskich miejscowości. Dostarczali wodę, myli chorych oraz przygotowywali posiłki. PCK organizowało również szpitale, utrzymywane głównie przez mieszkańców. Pomoc duchową nieśli księża i zakonnicy z pobliskich parafii.

Dokumentowanie zbrodni 

Po wyzwoleniu Auschwitz do macierzystego obozu przybyli korespondenci wojenni z szeregów 1. Frontu Ukraińskiego. Rozpoczęli tym samym przygotowywanie relacji dot. oswobodzenia więźniów na potrzeby prasy sowieckiej. Jednocześnie zebrano unikatowy materiał zdjęciowy i filmowy, dokumentujący zbrodnie niemieckie w obozie. W lutym i marcu 1945 r. Prokuratura I Frontu Ukraińskiego, działająca pod nadzorem Nadzwyczajnej Państwowej Komisji Związku Sowieckiego do Badania Zbrodni Niemiecko-Faszystowskich Agresorów, dokonała w Auschwitz wizji lokalnej. Zabezpieczono dowody materialne w postaci odzieży, naczyń, przyborów i walizek zagrabionych Żydom przez Niemców, a także zebrano dokumenty znalezione na terenie obozu. 

Na podstawie pozyskanych dowodów, a także protokołów przesłuchań w dniu 7 maja Komisja opublikowała komunikat w dzienniku „Prawda” zatytułowany: „O potwornych zbrodniach rządu niemieckiego w Oświęcimiu”. Kluczową z punktu widzenia ustaleń komunikatu była liczba 4 mln więźniów zamordowanych i zmarłych w Auschwitz. Podano ją na podstawie zeznań oswobodzonych, jak również na podstawie obliczeń, szacujących możliwości krematoriów. Liczba 4 mln ofiar wielokrotnie pojawiała się w narracji historycznej o Auschwitz w krajach sowieckiej strefy wpływów po II wojnie światowej, co nierzadko utrudniało prowadzenie rzetelnych badań. Zweryfikowana liczba ofiar KL Auschwitz (ok. 1,1 mln osób) została podana do publicznej wiadomości dopiero w latach 80. XX wieku. 

Swoje prace podjęła także utworzona pod koniec marca 1945 r. polska Komisja do Badania Zbrodni Niemiecko-Hitlerowskich w Oświęcimiu. Były one zahamowane przez władze sowieckie ze względu na utworzenie wiosną 1945 r. na terenie Auschwitz obozów przejściowych dla jeńców niemieckich. W dniu 6 kwietnia 1945 r. została otwarta sesja plenarna Komisji w Krakowie, podczas której m.in. członkowie podkomisji prawnej zbierali zeznania od byłych więźniów. 

Od 7 maja 1945 r. na terenie byłego obozu prowadził oględziny krakowski oddział Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce (składający się z członków podkomisji prawnej  Komisji do Badania Zbrodni Niemiecko-Hitlerowskich w Oświęcimiu). Zebrano dowody, które przesłano następnie do Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie. W wyniku badań elementów instalacji gazowej i próbek włosów ofiar wykryto obecność cyjanowodoru i pochodnych związków. Zbierane przez Komisję materiały zostały wykorzystane w procesie sądowym byłego komendanta obozu Rudolfa Hössa (Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie, 11 marca-2 kwietnia 1947 r.) i członków załogi Auschwitz (Najwyższy Trybunał Narodowy w Krakowie, 24 listopada-22 grudnia 1947 roku). 

Zdj. Więźniowie Auschwitz wyzwoleni przez żołnierzy Armii Czerwonej w 1945 r., autor nieznany (Źródło: Państwowe Muzeum Auschwitz- Birkenau, www.auschwitz.org)

Zachęcamy Państwa do wysłuchania audycji z dnia 15.01.2020 r. z udziałem Zastępcy Dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, dr hab. G. Berendta. W ramach programu „Co za Historia” na antenie Radia Gdańsk dyskutowano o 75. rocznicy wyzwolenia KL Auschwitz. Rozmowę prowadził red. Wojciech Suleciński

Link do audycji >>> „Co za Historia”

Zachęcamy również do obejrzenia programu "Forum Panoramy" TVP 3 Gdańsk z dnia 24.01.2020, w którym Zastępca Dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, dr hab. G. Berendt rozmawia między innymi o obchodach 75. rocznicy wyzwolenia KL Auschwitz.

Link do programu >>> "Forum Panoramy"