#WojenniPolitycy - Stanisław Mikołajczyk (1901–1966)
Stanisław Mikołajczyk został premierem polskiego rządu na uchodźstwie po tragicznej śmierci gen. Władysława Sikorskiego. W 1945 r. wrócił do Warszawy, gdzie podjął nieudaną próbę kompromisu z rządzącymi krajem komunistami i Związkiem Sowieckim. Już dwa lata później, w obliczu zagrożenia aresztowaniem, uciekł do Wielkiej Brytanii.
Stanisław Mikołajczyk urodził się 18 lipca 1901 r. w Holserhausen w Westfalii w zachodniej części Niemiec. Pochodził z rodziny polskich emigrantów pracujących w rozwijającym się niemieckim górnictwie. Po przyjeździe na tereny polskie rodzina osiadła w okolicach Krotoszyna w Wielkopolsce. Młody Stanisław walczył w powstaniu wielkopolskim i w wojnie polsko-bolszewickiej, w której został ranny. Od początku lat dwudziestych angażował się w działalność polityczną. Już w 1922 r. został działaczem Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”. W 1923 i 1924 r. odbył kilkumiesięczne kursy na Uniwersytecie Ludowym w Dalkach i w szkole rolniczej. W 1928 r. współorganizował Związek Młodzieży Wiejskiej i został jego prezesem. W latach 1931–1935 był posłem na Sejm. Współpracował z Wincentym Witosem, co kształtowało jego poglądy polityczne. W latach trzydziestych Mikołajczyk był przeciwnikiem komunizmu, ale też i kierującej państwem sanacji. W 1937 r. był jednym z przywódców antyrządowego strajku chłopskiego.
Jako starszy strzelec Mikołajczyk uczestniczył w wojnie obronnej 1939 r. Po 17 września 1939 r. wraz ze swoją jednostką przekroczył granicę z Węgrami. W końcu listopada 1939 r. przez Jugosławię i Włochy udało mu się dostać do Paryża. 27 stycznia 1940 r. został ministrem spraw wewnętrznych rządu RP na uchodźstwie, który po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 r. przeniósł się do Londynu. Jako minister towarzyszył generałowi Władysławowi Sikorskiemu podczas kilku oficjalnych podróży. W 1941 r. odwiedził Kanadę i Stany Zjednoczone, a w grudniu tego roku Moskwę, gdzie Polska i ZSRS podjęły zobowiązanie wspólnej walki przeciwko hitlerowskim Niemcom. Polakom nie udało się natomiast uzyskać sowieckich gwarancji dla granicy RP z 1939 r. na wschodzie.
W uznaniu zasług na polu organizacyjnym i dyplomatycznym 22 stycznia 1942 r. Mikołajczyka powołano na stanowisko wicepremiera rządu RP na uchodźstwie. Podczas pracy w rządzie pozostawał w wielu sprawach w sporze z generałem Sikorskim i innymi polskimi politykami. Jako minister spraw wewnętrznych próbował podporządkować sobie działający w kraju Związek Walki Zbrojnej, co spotkało się ze sprzeciwem generała. Nieustannie dbał o umocnienie pozycji Stronnictwa Ludowego, jak też o zapewnienie jej maksimum niezależności od innych sił politycznych na uchodźstwie. Był wręcz obsesyjnym wrogiem wszelkiej współpracy z politykami obozu rządzącego w Polsce przed 1939 r. Z tego powodu postulował nawet usunięcie ze stanowiska dowódcy Armii Krajowej generała Stefana „Grota” Roweckiego, jako przedwojennego oficera. Po odkryciu przez Niemców w kwietniu 1943 r. masowych grobów polskich oficerów w lesie katyńskim niedaleko Smoleńska generał Sikorski zwrócił się do Czerwonego Krzyża z prośbą o przeprowadzenie niezależnego śledztwa. Wykazało ono, że za mord odpowiadają władze sowieckie. 25 kwietnia 1943 r. Stalin wykorzystał polską prośbę jako pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem RP. Zachodni alianci, dla których sowiecki sojusznik był ważniejszy niż polskie postulaty, nie chcieli poruszać tej sprawy. Przyczyniło się to do narastającej izolacji rządu RP na uchodźstwie, a zarazem do wywierania przez aliantów nacisku na polskie ustępstwa wobec ZSRS.
4 lipca 1943 r. generał Sikorski zginął w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem. Dziesięć dni później premierem rządu RP został Stanisław Mikołajczyk. Stalin wówczas miał już scenariusz rozwoju sytuacji – po zajęciu Polski przez Armię Czerwoną władzę mieli przejąć podporządkowani Moskwie komuniści, którzy przygotowaliby kraj do roli wasala Związku Sowieckiego. ZSRS zamierzał także przejąć wschodnie województwa RP, zagarnięte w 1939 r. W 1944 r. Brytyjczycy i Amerykanie usiłowali doprowadzić do negocjacji między Mikołajczykiem a Stalinem w celu utworzenia rządu koalicyjnego złożonego z komunistów i przedstawicieli rządu RP na uchodźstwie. Premier Mikołajczyk uległ naciskom i wbrew stanowisku prezydenta i naczelnego wodza 30 lipca 1944 r. udał się na rozmowy z Sowietami i przedstawicielami polskich komunistów do Moskwy. Wizyta przypadła na początek Powstania Warszawskiego. Polska delegacja została przyjęta obcesowo i z lekceważeniem. Mikołajczyk usłyszał od Stalina, że Sowieci nie odstąpią od swoich żądań terytorialnych (granica z Polską na tzw. linii Curzona) i politycznych. Niewątpliwa porażka polityki Mikołajczyka nastąpiła wraz z wybuchem i upadkiem Powstania Warszawskiego. Pomimo szeroko zakrojonej akcji dyplomatycznej nie udało mu się uzyskać wystarczającej pomocy aliantów zachodnich, postawa Sowietów zaś wykluczyła włączenie się do walk Armii Czerwonej. W trakcie kolejnej wizyty w Moskwie i konferencji ze Stalinem i Churchillem w październiku 1944 r., Mikołajczyk dowiedział się od ministra spraw zagranicznych ZSRS Mołotowa o tajnych ustaleniach konferencji w Teheranie, oddających wschodnie terytoria RP Sowietom. Informacje te okazały się wyjątkowo szokujące dla dotychczasowego premiera. Szukając jednak porozumienia z ZSRS, wiedząc o determinacji Sowietów i postawie zachodnich aliantów, skłonny był odstąpić od jednego z pryncypiów polityki II RP. Za cenę utrzymania choć częściowej suwerenności Polski zgadzał się na rezygnację z integralności terytorialnej kraju. Po powrocie do Londynu Mikołajczyk próbował przekonać polski rząd do zaakceptowania sowieckich warunków co do przeprowadzenia granicy polsko-sowieckiej na linii Curzona. Po odrzuceniu propozycji przez przedstawicieli pozostałych partii reprezentowanych w rządzie 24 listopada 1944 r. Mikołajczyk podał się do dymisji.
Mimo że formalnie Mikołajczyk nie pełnił już żadnej funkcji państwowej, wciąż wiele znaczył na scenie politycznej, a kierowane przez niego Polskie Stronnictwo Ludowe było obok Polskiej Partii Socjalistycznej najważniejszym polskim ugrupowaniem politycznym. Był też o wiele dogodniejszym partnerem do rozmów dla Brytyjczyków i Amerykanów niż inni polscy politycy, nieskłonni do współpracy z Sowietami. Dlatego też nadal podejmowali go czołowi politycy brytyjscy, którzy szykowali go do misji negocjowania z obozem komunistycznym.
Pod koniec 1944 r. Mikołajczyk zgodził się na rozpoczęcie negocjacji. Inni politycy ostrzegali go przed bezcelowością i niebezpieczeństwem układania się z Sowietami, m.in. w słynnej rozmowie z generałem Władysławem Andersem w lutym 1945 r. Mimo to w kwietniu 1945 r. zdecydował się, za sugestią Churchilla, wystosować oficjalne oświadczenie o uznaniu, niekorzystnych dla Polski, ustaleń konferencji jałtańskiej. Kilka dni później potwierdził na prośbę Stalina akceptację linii Curzona jako wschodniej granicy RP. W czerwcu 1945 r. Mikołajczyk uczestniczył w konferencji moskiewskiej, podczas której formowano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Szyderstwem sowieckim było to, że w tym samym czasie w Moskwie trwał proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. 28 czerwca 1945 r. podano skład nowego gabinetu. Mikołajczyk został w nim wicepremierem i ministrem rolnictwa. 5 lipca 1945 r. zwycięskie mocarstwa uznały nowy rząd i zerwały stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźstwie.
W latach 1945–1947 Mikołajczyk i kierowane przez niego Polskie Stronnictwo Ludowe stały się symbolami legalnej opozycji wobec komunistów, zyskując duże poparcie ze strony polskiego społeczeństwa. Powodowało to nasilające się represje Urzędu Bezpieczeństwa. Członków PSL zatrzymywano i mordowano, napadano no lokale partyjne. Mikołajczyk wierzył, że mimo to uda się przeprowadzić wolne wybory. Podczas trwania kampanii wyborczej do więzień trafiło wielu kandydatów na posłów, działaczy i mężów zaufania PSL. Wybory w styczniu 1947 r. sfałszowano, a według oficjalnych wyników partia otrzymała jedynie 10% poparcia. W październiku 1947 r. Mikołajczyk otrzymał poufne informacje, że wkrótce ma zostać pozbawiony immunitetu poselskiego i aresztowany. 20 października 1947 r. z pomocą ambasady brytyjskiej w Warszawie uciekł do Wielkiej Brytanii. W 1948 r. udał się na emigrację do Stanów Zjednoczonych. Sejm PRL pozbawił go polskiego obywatelstwa.
Zmarł 13 grudnia 1966 r. w Waszyngtonie. Prochy Stanisława Mikołajczyka oraz jego żony zostały sprowadzone do kraju 2 czerwca 2000 r. i pochowane na cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan w Poznaniu.
