#WojenniPolitycy - Pál Teleki (1879–1941)
Pál Teleki był dwukrotnym premierem Węgier. Wspierał Polskę w czasie wojny z bolszewikami w 1920 r. Także latem 1939 r. wykazał się lojalnością – nie wahał się odmówić Hitlerowi udziału w zbrojnej agresji na II Rzeczpospolitą. W kwietniu 1941 r. popełnił samobójstwo w dramatycznym geście przeciwko współpracy Węgier z III Rzeszą.
Pál János Ede Teleki hrabia de Szék urodził się 1 listopada 1879 r. w Budapeszcie w rodzinie arystokratycznej. Jego ojcem był Géza Teleki, minister spraw wewnętrznych Węgier w czasach monarchii Habsburgów. Młody Pál odebrał gruntowne wykształcenie w dziedzinie prawa i geografii. Od młodości pracował jako samodzielny badacz i nauczyciel. Prowadził badania kartograficzne także poza Europą. Kontynuując tradycje rodzinne, rozpoczął karierę polityczną. W 1906 r. został członkiem węgierskiego parlamentu, gdzie reprezentował północny Siedmiogród. W czasie I wojny światowej Teleki służył jako oficer honwedów w różnych jednostkach wojskowych. Wojna jednak okazała się traumatycznym doświadczeniem dla Węgrów. Austrowęgierska armia ponosiła porażkę. Wśród mniejszości narodowych zamieszkujących Węgry narastały tendencje separatystyczne, co w końcu postawiło pod znakiem zapytania trwałość Królestwa. Wiosną 1919 r. w Budapeszcie wybuchła rewolucja bolszewicka. Na jej czele stanął komunista Béla Kun, który wprowadził rządy czerwonego terroru. W tym czasie Pál Teleki został ministrem spraw zagranicznych węgierskiego rządu kontrrewolucyjnego w Segedynie. Po pokonaniu Węgierskiej Republiki Rad przez armię rumuńską oraz późniejszym wycofaniu się Rumunów z Budapesztu, utworzono rząd koalicyjny, który czekało jedno z ważniejszych wyzwań w historii Węgier – podpisanie pokoju po przegranej wojnie.
1920 był rokiem wyjątkowo dramatycznym dla Węgier i Telekiego. 4 czerwca w podparyskim Trianon został podpisany traktat pokojowy pomiędzy Ententą a Królestwem Węgier, który zatwierdził okrojenie o 2/3 węgierskiego terytorium. Teleki w czasie konferencji aktywnie argumentował na rzecz interesu ojczyzny. Przeszedł wówczas do historii jako twórca słynnej „czerwonej mapy” oddającej strukturę etniczną kraju. W lipcu 1920 r., gdy przez węgierskie ziemie przetaczały się fale bardzo gwałtownych protestów przeciwko traktatowi w Trianon, Teleki został mianowany premierem. Z punktu widzenia Polski jedną z kluczowych decyzji podjętych przez tego polityka było wysłanie nad Wisłę dostaw broni i amunicji w najbardziej krytycznych dniach wojny polsko-bolszewickiej. Węgierskie wsparcie miało ogromne znaczenie – nie tylko praktyczne, ale również moralne. Budapeszt wsparł Warszawę, ponieważ uważał komunizm za fundamentalne zagrożenie dla własnego bytu, oraz ze względu na tradycyjną przyjaźń polsko-węgierską.
Po rezygnacji ze stanowiska premiera w kwietniu 1921 r. Teleki wrócił do aktywności naukowej jako geograf i pedagog. Jako uznany autorytet wypowiadał się m.in. w sprawie wytyczania granic na Bliskim Wschodzie. Najbardziej znanym aspektem jego działalności w okresie międzywojennym było jednak zaangażowanie w ruch skautowski. W latach 1929–1939 był przywódcą skautów węgierskich. Przyczynił się tym samym do popularyzacji skautingu nie tylko nad Dunajem, lecz także w całej Europie Środkowej. W lipcu 1935 r. wziął udział w Jubileuszowym Zlocie ZHP w Spale.
Po kilkunastoletniej przerwie, wiosną 1938 r., Teleki powrócił do aktywnej polityki. W maju 1938 r. został ministrem edukacji i wyznań, a w połowie lutego 1939 r. objął po raz drugi stanowisko premiera. Sytuacja w Europie była zupełnie inna niż za pierwszego premierostwa Telekiego na początku lat dwudziestych. Niemcy pod przywództwem Hitlera coraz śmielej rewidowały porządek wersalski. Węgry, niepogodzone z utratą w 1920 r. 67% terytorium i 57% ludności, w sojuszu z Niemcami widziały szansę na zmianę niekorzystnych granic. Prowadziło to do stopniowego uzależniania polityki węgierskiej od III Rzeszy. Na Węgrzech istniały oczywiście środowiska, które nie chciały konfliktu z Francją i Wielką Brytanią. Sam Teleki próbował prowadzić politykę równowagi pomiędzy agresywnym Berlinem a Paryżem i Londynem. Chcąc poszerzyć pole manewru dla Węgrów, wzmacniał więzi z Włochami i Polską. Jesienią 1938 r. w wyniku pierwszego arbitrażu wiedeńskiego do Węgier przyłączono obszary leżące w południowej Słowacji. Upadek Czechosłowacji w połowie marca 1939 r. umożliwił Węgrom zajęcie całej Rusi Karpackiej, w wyniku czego powstała granica polsko-węgierska. W pierwszym momencie miało to znaczenie głównie wizerunkowe, ale już pół roku później okazało się bardzo istotne dla losu tysięcy Polaków.
Wiosną 1939 r. Węgry stanęły przed dylematem: jak pozostać w sojuszu z Niemcami i Włochami, a jednocześnie dochować tradycyjnej przyjaźni z Polakami. Teleki spodziewał się, że Niemcy zechcą skłonić Węgry do współpracy w ataku na Rzeczpospolitą. Niemieckie sugestie w tej sprawie spotkały się z jego odmową. Teleki 24 lipca 1939 r. wysłał dwa listy do Adolfa Hitlera i Benita Mussoliniego. W pierwszym zapewniał o swojej lojalności wobec niemieckich i włoskich sojuszników, w drugim pisał o swojej lojalności wobec państw Osi i zapewniał, że „ze strony Węgier jest sprawą honoru narodowego, by nie wziąć udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej przeciw Polsce”. „Węgry nie mogą przedsięwziąć żadnej akcji przeciw Polsce ze względów moralnych” – dodawał. Wywołało to wściekłość Hitlera. Oświadczył, że Niemcy nie będą popierać węgierskich roszczeń do rewizji granic. Trzeba oczywiście pamiętać, że Węgrzy nie chcieli aktywnie wchodzić do wojny, i zapewne to było powodem odmowy współpracy w ataku na Polskę. Jednak fakt, że Teleki powoływał się na wieloletnie więzy tradycyjnej przyjaźni polsko-węgierskiej, miał swoją wymowę. Już po wybuchu wojny, 9 września 1939 r. Niemcy zwrócili się do Węgrów z prośbą o wykorzystanie węgierskich linii kolejowych dla transportów wojskowych, mających zaopatrywać walczące przeciwko Polsce niemieckie jednostki. Budapeszt nigdy nie odpowiedział na tę prośbę, a węgierscy politycy stwierdzali, że szybciej wysadzą swoje linie kolejowe niż pozwolą wykorzystać je Niemcom przeciwko Polsce. W swoich propolskich postanowieniach Teleki był bardzo konsekwentny. Po 17 września 1939 r., kiedy Związek Sowiecki napadł na Polskę w sojuszu z hitlerowskimi Niemcami, Węgrzy otworzyli swoje granice dla ponad 120 tys. Polaków. Węgry stały się dla polskich uchodźców najbezpieczniejszym krajem w regionie. Tamtejsze władze nieformalnie pozwalały żołnierzom przedostawać się na zachód, aby dołączyć do formowanych tam polskich jednostek. Nad Dunajem swobodnie działały też polskie organizacje kulturalne i szkoły. Wielu Polaków zawdzięczało przychylności władz węgierskich życie i zdrowie.
Stopniowo Węgry popadały w coraz bardziej skomplikowaną sytuację. Teleki nie miał możliwości przeciwstawienia się współpracy z III Rzeszą, która wywierała nieustanną presję polityczną na Budapeszt. W wyniku drugiego arbitrażu wiedeńskiego z sierpnia 1940 r. za sprawą Niemiec do Węgier przyłączono północny Siedmiogród utracony na rzecz Rumunii w 1920 r. Był to kolejny sukces w odzyskiwaniu ziem utraconych po traktacie w Trianon, powodował jednak coraz bardziej wrogie nastawienie poszkodowanych sąsiadów – Rumunii i Słowacji – i narastającą niechęć Wielkiej Brytanii.
W końcu marca 1941 r., na skutek przewrotu politycznego w Jugosławii, w Berlinie podjęto decyzję o inwazji na Jugosławię. Hitler zażądał od Węgrów wzięcia udziału w tej operacji. Dla Telekiego był to ogromny cios, niepozostawiający wątpliwości, że wzięcie udziału w akcji militarnej definitywnie uzależni Węgry od Niemiec i wciągnie je do wojny. Dodatkowo kilka miesięcy wcześniej Budapeszt zawarł z Belgradem traktat o przyjaźni. Sondując stanowisko brytyjskie, Teleki otrzymał jasną odpowiedź, że udział w ataku doprowadzi do zerwania stosunków ze Zjednoczonym Królestwem, co spowoduje zupełną izolację Węgier. Z drugiej strony kolejna odmowa wspólnej akcji z III Rzeszą mogła doprowadzić do niemieckiej interwencji zbrojnej na Węgrzech. Teleki zdał sobie sprawę z klęski swojej polityki balansowania pomiędzy Niemcami a Zachodem. Stało się to bezpośrednią przyczyną dramatycznej decyzji węgierskiego premiera. 3 kwietnia 1941 r. Pál Teleki popełnił samobójstwo.
Jego grób znajduje się w miejscowości Gödöllő niedaleko Budapesztu. Za liczne zasługi dla Polski w 2001 r. odznaczono go pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Imię Telekiego noszą ulice w kilku polskich miastach. 14 sierpnia 2021 r. w Krakowie został odsłonięty jego pomnik.
