#WojenneKonferencje - Teheran

Konferencja w Teheranie była pierwszym oficjalnym spotkaniem przedstawicieli wielkiej trójki – Franklina D. Roosevelta, Winstona Churchilla i Józefa Stalina – w sprawie powojennej przyszłości Europy i świata. W kontekście działań wojennych do najważniejszych ustaleń należała decyzja o utworzeniu drugiego frontu we Francji, w maju 1944 r. Trzeba jednak pamiętać, że to właśnie w Teheranie padły wstępne propozycje dotyczące powojennego podziału wpływów politycznych mocarstw na kontynencie europejskim. W dużej mierze dotyczyły one Polski.

Przed konferencją w Teheranie

A. Potęga III Rzeszy chyli się ku upadkowi

Pod koniec 1943 r. było już oczywiste, że potęga militarna III Rzeszy, wobec licznych klęsk i rosnącej przewagi aliantów, została na trwałe zachwiana. Stało się też jasne, że zgodnie z wcześniejszymi deklaracjami nie będą już brane pod uwagę środki dyplomatyczne wobec Niemiec, a jako ostateczny cel wyznaczono ich bezwarunkową kapitulację. Co istotne, przedstawiciele trzech największych mocarstw – Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRS – byli zgodni w determinacji w dążeniu do pokonania państw Osi. O ile jednak to zamierzenie nie budziło większych wątpliwości, o tyle wizja powojennej Europy nie była już tak spójna wśród wielkiej trójki. Przebieg pertraktacji w Teheranie stanowi potwierdzenie tych rozbieżności – niestety, ze szkodą dla Polski.

B. Sowieckie plany wobec Polski

Na mocy układu Sikorski–Majski z 30 lipca 1941 r. na obszarze ZSRS mogły powstać polskie siły zbrojne. Latem 1942 r. armia gen. Władysława Andersa opuściła sowieckie terytoria, kierując się na Bliski Wschód. Jednak Stalin, wypierając wojska niemieckie, planował ekspansję swoich wpływów na Zachód. Zamierzał m.in. uczynić z Polski państwo satelickie. W tym celu wykorzystał grupę Polaków o poglądach komunistycznych, którzy w przyszłości mogliby tworzyć komunistyczne zaplecze polityczne na zajętych ziemiach polskich. Mowa o Związku Patriotów Polskich, czyli o organizacji jedynie patriotycznej z nazwy, a w rzeczywistości całkowicie podległej sowieckiemu nadzorowi. W kwietniu 1943 r. – po odkryciu grobów katyńskich przez Niemców – Stalin zerwał stosunki dyplomatyczne z emigracyjnym rządem RP w Londynie. Jednocześnie w maju 1943 r., na terenie ZSRS powstała niezależna od rządu londyńskiego i dowództwa Sił Zbrojnych RP na Zachodzie 1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Zanim przedstawiciele wielkiej trójki spotkali się na rokowaniach w Teheranie, nominalnie polska dywizja, w której szeregach nie brakowało jednak sowieckich żołnierzy i oficerów, przeszła już chrzest bojowy pod Lenino 12–13 października 1943 r.), co miało spore znaczenie propagandowe. Powołanie dywizji kościuszkowskiej nie było znaczącym wzmocnieniem militarnym Armii Czerwonej. Miało natomiast wyrazisty wymiar polityczny i wpisało się w plany Stalina, które dyktator częściowo potwierdził podczas teherańskiej konferencji.

Uczestnicy konferencji w Teheranie

Rokowania w Teheranie miały być wyraźnym sygnałem dla państw Osi, że alianci są jednomyślni i zdeterminowani, aby walczyć aż do pełnego zwycięstwa, bez możliwości zawarcia porozumień z Niemcami czy Japonią. W obradach uczestniczyli Franklin D. Roosevelt, prezydent Stanów Zjednoczonych, Winston Churchill, premier Wielkiej Brytanii, oraz Józef Stalin, dyktator ZSRS. Przywódcom państw towarzyszyli inni politycy i przedstawiciele armii. Obrady prowadzono w ambasadzie ZSRS w Iranie.

Przebieg rokowań – najważniejsze decyzje

A. Otwarcie drugiego frontu w Europie

Przywódcy wielkiej trójki ustalili, że w maju 1944 r. na terenie północno-zachodniej Francji otwarty zostanie drugi front. Jednocześnie Brytyjczycy musieli formalnie zrezygnować z prób inwazji na południe Europy. Do tej koncepcji powróci jeszcze Winston Churchill podczas zakończonych fiaskiem rozmów z Ismetem İnönü, prezydentem Turcji, które odbyły się kilka dni później (4–7 grudnia 1943 r.), w trakcie spotkania w Kairze. Było to korzystne rozwiązanie dla Stalina, który obawiał się utraty swoich wpływów na południu kontynentu europejskiego.

B. Powojenne granice Polski

Ze wstępnych ustaleń aliantów wynikało, że nie może być mowy o powrocie Polski do granic sprzed wybuchu II wojny światowej, ustalonych na mocy traktatu ryskiego z 18 marca 1921 r. Tę koncepcję forsował Stalin, przy braku kontrargumentów ze strony Churchilla i Roosevelta. Ostatecznie wschodnią granicę Rzeczypospolitej ustalono wzdłuż tzw. linii Curzona, a zachodnią – w przebiegu linii Odry. W zamian za utracone tereny na wschodzie Polska miała otrzymać obszary należące przed wojną do Niemiec – m.in.: Dolny Śląsk, Ziemię Lubuską, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie, a także Warmię i Mazury. De facto oznaczało to utratę przez Polskę około 20% przedwojennych terytoriów o łącznej powierzchni około 77 tys. km2. Aby uzmysłowić sobie tę stratę, można zaznaczyć, że w przybliżeniu odpowiadały one niemal powierzchni współczesnych Czech. Temu rozwiązaniu sprzyjał oczywiście Stalin, ale poparł je też Roosevelt, choć ze względów politycznych nie chciał publicznie wyrazić swojej przychylności. Więcej wątpliwości miał Churchill, słusznie obawiając się całkowitego uzależnienia Polski od ZSRS. Natomiast alianci byli zgodni, że po zakończonej wojnie konieczne będzie osłabienie terytorialne Niemiec, czemu miał sprzyjać nowy kształt granic. Było to porozumienie utajnione przed polskim rządem w Londynie, który nie akceptował zamysłów utraty jakichkolwiek przedwojennych obszarów. Jednocześnie Stalin nie zamierzał pertraktować z rządem londyńskim, uznając go za profaszystowski. Jak się później okaże, tym samym Polacy zostali postawieni przez przedstawicieli wielkiej trójki wobec faktów dokonanych, bez możliwości realnego wpływu na decyzje terytorialne.

C. Nowy podział stref wpływów w powojennej Europie

Rezultaty ustaleń między Rooseveltem, Churchillem i Stalinem stały się zwiastunem trwałego podziału wpływów w powojennej Europie, który utrzymał się przez dalsze dziesięciolecia, aż do stopniowego rozpadu tzw. bloku wschodniego, zapoczątkowanego w 1989 r. Stało się jasne, że Polska będzie znajdować się pod wpływem ZSRS, granicząc od wschodu ze Związkiem Sowieckim, ale także z sowiecką strefą okupacyjną na terenie Niemiec od zachodu. Europa została podzielona na alianckie strefy okupacyjne, które już po wojnie staną się strefami wpływów politycznych.

D. Kontrola pokoju na świecie

Doświadczenia II wojny światowej skłoniły przywódców aliantów do konsensusu, że w powojennej rzeczywistości konieczne będzie wspólne sprawowanie nadzoru nad globalnym pokojem. W ten sposób pojawiła się koncepcja Organizacji Narodów Zjednoczonych, która miała przejąć rolę Ligii Narodów. Nakreślono też pomysł powołania Komitetu Wykonawczego, który miałby się składać z m.in. przedstawicieli zwycięskich mocarstw, a także z dwóch państw europejskich oraz z krajów południowoamerykańskich, środkowoazjatyckich i reprezentantów kolonii brytyjskich. Skuteczność egzekwowania podjętych decyzji miał zapewniać tzw. Komitet Policyjny, złożony z przedstawicieli Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRS i Chin. Zaznaczono też konieczność ścisłej kontroli Japonii i Niemiec oraz utworzenia stref okupacyjnych na terytorium tych krajów.

Znaczenie konferencji w Teheranie

Po konferencji w Teheranie nie ujawniono publicznie szczegółów rokowań ani podjętych decyzji. Obserwatorzy mogli odnieść wrażenie, że miała ona charakter kurtuazyjny i stanowiła jedynie potwierdzenie radykalnego stanowiska aliantów względem państw Osi. Tak jednak nie było, a podjęte decyzje pośrednio zaważyły na przyszłości Europy. Przede wszystkim utajniono rozstrzygnięcia dotyczące powojennych granic Polski, a także rozmieszczenia stref wpływów poszczególnych mocarstw w Europie. Decyzje z Teheranu stały się podwaliną dalszych, szczegółowych ustaleń, które będą poczynione i uprawomocnią się na późniejszych konferencjach pokojowych wielkiej trójki w Jałcie i Poczdamie. Bezsprzecznie największy sukces w Teheranie odniósł Stalin – udało mu się przeforsować polityczne przyzwolenie sojuszników na sowiecką ekspansję na zachód. Korzystnym rozwiązaniem dla ZSRS było również odstąpienie Brytyjczyków od inwazji na kraje Europy Południowej. Ani Churchill, ani Roosevelt nie zakwestionowali zerwania przez Stalina – niedawnego sprzymierzeńca Hitlera – stosunków dyplomatycznych z rządem RP w Londynie, czym de facto legitymizowali poczynania dyktatora ZSRS, radykalnie osłabiając znaczenie polskich sojuszników na arenie międzynarodowej.

Opisy do załączników:

1. Uczestnicy konferencji w Teheranie. Od lewej: niezidentyfikowany brytyjski oficer, gen. George C. Marshall, szef sztabu USA, ściskający dłoń z Sir Archibaldem Clarkiem Keerem, ambasadorem Wielkiej Brytanii w ZSRR, Harry Hopkins, tłumacz Józefa Stalina, Józef Stalin, dyktator ZSRS, Wiaczesław Mołotow, minister spraw zagranicznych ZSRS, gen. Kliment Woroszyłow. Grudzień 1943 r. (Library of Congress/domena publiczna)

2. Przedstawiciele wielkiej trójki na tle miejsca obrad – ambasady ZSRS w Iranie. Od lewej: dyktator ZSRS Józef Stalin, prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt, premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Grudzień 1943 r. (Library of Congress/domena publiczna)

3. Prezentacja stalingradzkiego miecza – wyrazu szacunku i podziwu Brytyjczyków wobec mieszkańców Stalingradu za dzielną obronę miasta. Uroczystość odbyła się w recepcji ambasady ZSRS w Iranie. Na pierwszym planie stoją premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill i dyktator ZSRS Józef Stalin. Na prawo od Stalina stoi minister spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesław Mołotow. Na fotografii uwieczniono moment odgrywania rosyjskiego hymnu państwowego. Listopad 1943 r. (Library of Congress/domena publiczna)