#WojenneKonferencje - Poczdam

Konferencja pokojowa w Poczdamie była ostatnim spotkaniem wielkiej trójki, a zarazem pierwszym po pokonaniu Niemiec. Kwestia rychłej i bezwarunkowej kapitulacji Japonii nie ulegała wówczas dyskusji. Przywódcy zwycięskich mocarstw mogli więc się skupić na doprecyzowaniu kształtu powojennej Europy, a w praktyce – na zatwierdzaniu koncepcji, które wypracowano już wcześniej w Teheranie i Jałcie. Ponownie głos Polski nie miał większego znaczenia wobec ustaleń „porządku jałtańskiego”.

Przed konferencją w Poczdamie

A. Koniec wojny w Europie

Wiosna 1945 r. przyniosła spodziewane pasmo klęsk armii niemieckiej. Wojska sowieckie, przy udziale polskich żołnierzy, przełamały Wał Pomorski oraz zbliżały się do linii Odry i Nysy Łużyckiej, by w końcu uderzyć na Berlin. Ostatniego dnia kwietnia Adolf Hitler – przywódca III Rzeszy i jeden z największych zbrodniarzy w dziejach ludzkości – popełnił samobójstwo. 2 maja skapitulowali obrońcy Berlina, a pięć dni później podpisano akt kapitulacji Niemiec na froncie zachodnim. Nazajutrz, 8 maja, potwierdzono go również w Berlinie, już w obecności wojskowych przywódców ZSRS. Tym samym w Europie zakończyła się II wojna światowa.

B. Polska w powojennej rzeczywistości

Wraz ze stopniowym wygaszaniem działań wojennych na terenie Polski nad krajem coraz mocniej rozciągała się perspektywa ustanowienia ustroju „demokracji ludowej”, z nadania Moskwy. Już po zakończeniu wojny tysiące Polaków nadal przebywały w sowieckich więzieniach i łagrach, a sam proces „wyzwalania” częstokroć oznaczał gwałty, rabunki i niszczenie infrastruktury przez Armię Czerwoną. Na Syberii wciąż bezprawnie więziono ponad 300 tys. polskich obywateli. Proces sowietyzacji na polskich ziemiach, dotąd jedynie planowany, realnie zaczął przybierać na sile. Niemal we wszystkich większych miejscowościach tworzono komisariaty i posterunki Milicji Obywatelskiej i komitety Polskiej Partii Robotniczej; wzmagał się komunistyczny terror wobec społeczeństwa. O ile jednak komuniści utrzymywali pozycję w miastach, o tyle na prowincji spotykali się z powszechną niechęcią i bardzo często oporem, także zbrojnym. Podziemne organizacje niepodległościowe, które nie godziły się na narzucenie sowieckiego ustroju, prowadziły liczne akcje zbrojne i propagandowe, skierowane zarówno przeciwko komunistycznej administracji, jak i tworzonym „organom wymiaru sprawiedliwości”. Była to jednak nierówna walka, a konferencja w Poczdamie dobitnie pokazała, że polskie podziemie niepodległościowe nie mogło liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony zachodnich aliantów – ani militarne, ani polityczne.

Uczestnicy konferencji w Poczdamie

W porównaniu z poprzednim konferencjami pokojowymi wielkiej trójki w Teheranie i Jałcie, w składzie osobowym przywódców mocarstw nastąpiły istotne zmiany. Przede wszystkim 12 kwietnia zmarł dotychczasowy prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt; jego następcą został Harry S. Truman. Początkowo w rokowaniach uczestniczył premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, jednak po lipcowej przegranej Partii Konserwatywnej do Poczdamu przybył już nowy szef rządu – Clement Attlee. W obradach brał również udział dyktator ZSRS Józef Stalin, a także politycy i wojskowi. Stronę polską reprezentowali przedstawiciele Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN), na czele z przewodniczącym KRN Bolesławem Bierutem, premierem Edwardem Osóbką-Morawskim i wicepremierem Stanisławem Mikołajczykiem. Obrady prowadzono w pałacu Cecilienhof.

Przebieg rokowań – najważniejsze decyzje

A. Alianci oficjalnie uznają TRJN

W Poczdamie potwierdzono forsowane wcześniej przez Stalina uznanie TRJN za oficjalny rząd nowego państwa polskiego. Tym samym cofnięto poparcie rządowi emigracyjnemu w Londynie, który praktycznie stracił wpływ na powojenną przyszłość kraju. Ten przewidywany krok przesądzał o sowietyzacji Polski i włączeniu jej w strefę wpływów ZSRS. Widząc to zagrożenie, prezydent Truman zażądał od Stalina wycofania Armii Czerwonej z polskich terytoriów. Sowiecki dyktator nie zamierzał jednak podejmować takich kroków, utrzymując swój stan posiadania.

B. Deklaracja ws. zachodniej granicy Polski

O ile przebieg wschodniej granicy Polski, wzdłuż tzw. linii Curzona, ustalono już w Jałcie, o tyle kwestia zachodnich granic była wciąż otwarta. Wstępnie przystano na wcześniejszą propozycję, żeby rozciągały się one w biegu linii Odry i Nysy Łużyckiej. Przedstawiciele TRJN wystosowali w tej sprawie memorandum, w którym odwołali się m.in. do strat Polski w czasie II wojny światowej, potrzeb demograficznych kraju czy związków gospodarczych ziem zachodnich z Polską. Podnoszono też kwestię konieczności zapobiegania niemieckiemu imperializmowi. Ostatecznie linia granicy polsko-niemieckiej miała być ustalona na konferencji pokojowej, do czego jednak nigdy nie doszło. Warto wspomnieć, że władze Niemiec przez dziesięciolecia formalnie nie w pełni uznawały postanowienia graniczne z Poczdamu. Istniały odrębne umowy z Polski z RFN i NRD, a powojenne żądania niemieckie dotyczące rewizji granic nie należały do rzadkości. Dopiero pod koniec 1990 r., po zjednoczeniu Niemiec, podpisano polsko-niemiecki traktat graniczny, który akceptował obecny kształt granicy na Odrze i Nysie.

C. Powojenna przyszłość Niemiec

Zgodnie z ustaleniami poczynionymi jeszcze w Casablance (14–24 stycznia 1943 r.), militarne zniszczenie armii III Rzeszy nie miało być końcem społeczeństwa powojennych Niemiec. Oczywisty był fakt, że kraj ten musi być odbudowany, a jego ludność poddana gruntownej reedukacji – w duchu wolności, demokracji i poszanowania praw człowieka. Alianci podtrzymali podział niemieckiego terytorium na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką. Potwierdzono też, że konieczna będzie demilitaryzacja kraju i wprowadzenie zakazu działalności partii faszystowskich. Losy niemieckich zbrodniarzy wojennych i osób, które z nimi współpracowały, miał osądzić Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze.

Znaczenie konferencji w Poczdamie

A. Nowy ład – nowy podział świata

Mimo coraz wyraźniejszych rozdźwięków między ZSRS a Stanami Zjednoczonymi trudno było się spodziewać, że przebieg ostatniej konferencji wielkiej trójki będzie zaskakujący i osłabi pozycję Stalina w Europie. Priorytetem dla dyktatora było utrzymanie wcześniejszych postanowień z Teheranu i Jałty, co udało się niemal w całości. Nie ulega wątpliwości, że dzięki korzystnym dla siebie rokowaniom, które zakończono w Poczdamie, ZSRS stał się globalną potęgą polityczną i militarną, obejmując zasięgiem swoich wpływów nie tylko ogromną część Europy, ale też Azji czy Ameryki Południowej. „Porządek jałtański”, który miał zapewnić ład i symetryczny rozkład sił w Europie, sprawił, że kontynent został podzielony żelazną kurtyną.

B. Polska strefą sowieckich wpływów

Gdy Stalin na konferencjach wielkiej trójki uzyskał ze strony zachodnich aliantów akceptację swojej polityki, stało się oczywiste, że nie ma już od niej odwrotu – mimo protestów rządu londyńskiego oraz późniejszych prób dyplomatycznych podejmowanych przez władze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Oficjalne uznanie TRJN było początkiem legitymizacji całkowitej uległości Polski wobec ZSRS. Aż do lat pięćdziesiątych XX w. kluczowe stanowiska w polskiej armii zajmowali sowieccy oficerowie, na czele z marsz. Konstantym Rokossowskim. Polska stała się ogromnym garnizonem sowieckim, skupiającym dziesiątki tysięcy czerwonoarmistów. Była jednym z najważniejszych członków wschodniego paktu militarnego – Układu Warszawskiego, który w przyszłości miał uderzyć w kraje Zachodu. Na szczęście nigdy do tego nie doszło. Jednak przez ponad 40 lat nie mogło być mowy o sojuszu Polski z Zachodem. Całkowite uzależnienie polityczne, militarne i gospodarcze od ZSRS uniemożliwiało normalny rozwój kraju, a reżim totalitarny stał się przyczyną zniewolenia obywateli. To wszystko nie byłoby możliwe, gdyby nie ustalenia z Teheranu, Jałty i Poczdamu.

C. Rozbicie Niemiec na dwa państwa

Cztery lata po zakończeniu II wojny światowej sowiecka strefa okupacyjna Niemiec została przekształcona w odrębne państwo – Niemiecką Republikę Demokratyczną. Był to kolejny kraj satelicki Związku Sowieckiego, całkowicie podporządkowany Moskwie, ze stolicą w Berlinie. Tymczasem zachodnia część Niemiec, czyli strefy okupacyjne Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji, połączono w Niemiecką Republikę Federalną, której stolicę ustanowiono w Bonn. Z biegiem lat coraz bardziej uszczelniano granicę między oboma państwami; widoczne były też dysproporcje w rozwoju krajów i jakości życia ich mieszkańców. Wielu Niemców ze wschodnich landów decydowało się na ucieczkę na zachód. Najbardziej wyrazistym symbolem podziału powojennych Niemiec był wzniesiony w 1961 r. mur berliński, dzielący Berlin na część wschodnią i zachodnią. Szacuje się, że do 1989 r. podczas nielegalnych prób pokonania tego systemu umocnień zginęło co najmniej 130 osób. Zburzenie muru berlińskiego jest obecnie symbolem końca żelaznej kurtyny w Europie.

Opis do załączników:

1. Przedstawiciele wielkiej trójki na konferencji w Poczdamie. Od lewej na pierwszym planie: premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent Stanów Zjednoczonych Harry S. Truman, dyktator ZSRS Józef Stalin. Lipiec 1945 r. (domena publiczna)

2. Przedstawiciele wielkiej trójki na konferencji w Poczdamie. Od lewej na pierwszym planie: brytyjski premier Clement Attlee, prezydent USA Harry S. Truman, dyktator ZSRS Józef Stalin. Od lewej na drugim planie: szef sztabu prezydenta Trumana, adm. floty William D. Leahy, brytyjski minister spraw zagranicznych Ernest Bevin, sekretarz stanu USA James F. Byrnes, minister spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesław Mołotow. Lipiec 1945 r. (domena publiczna)

3. Pałac Cecilienhof – miejsce konferencji poczdamskiej. Lipiec 1945 r. (National Archives and Records Administration/Wikimedia.org/domena publiczna)