Wernisaż wystawy "Zbrodnia Pomorska 1939"
Dziś, 6 października 2023 roku, w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku odbył się wernisaż wystawy "Zbrodnia Pomorska 1939". Ekspozycja została poświęcona zaplanowanej i masowej akcji eksterminacyjnej, przeprowadzonej na obszarze Pomorza Nadwiślańskiego i Kujaw.
Jako pierwszy, do zebranych na poziomie -3 przed salą wystaw czasowych, zwrócił się dyrektor Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku – dr hab. Grzegorz Berendt:
Niejednokrotnie, występując przed gośćmi Muzeum II Wojny Światowej, wskazywałem na to, że artyści, twórcy, dzięki swojej wrażliwości i talentowi pewne elementy opowieści o latach minionych potrafią pokazać bardziej wyraziście, bardziej dobitnie. Nie ukrywam, że dokładnie takie wrażenie odniosłem, gdy zapoznałem się ze zrealizowaną już wystawą, której wernisaż ma miejsce dzisiaj w naszym muzeum. […] Dzięki najnowszym badaniom, dzięki najnowszym weryfikacjom informacji zawartych w źródłach ulegają zmianie przekazy na temat skali statystycznej zbrodni dokonanej w drugiej połowie 1939 roku i na początku 1940 roku. Ale te badania nie zmieniają jednego – potwornego charakteru tej zbrodni, tragicznego losu ofiar, również tego, że wśród regionów zaatakowanej i okupowanej Polski, Pomorze i Kujawy nadal pozostają przestrzenią najbardziej dotkniętą polityką, nie tylko antypolonizmu kulturowego, co miało miejsce wcześniej, ale w tym momencie antypolonizmu rasistowskiego i eksterminacyjnego. I chcemy poprzez symbole przypomnieć o tamtych wydarzeniach. […] Jestem głęboko przekonany, że ta dzisiejsza wystawa jest właśnie nadzwyczajnym wydarzeniem łączącym te dwa elementy – przekaz historyczny z niesamowitą formą artystyczną.
Kolejno głos zabrał Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalny Konserwator Zabytków – dr Jarosław Sellin:
Wydaje się oczywiste, że polskie Muzeum II Wojny Światowej na wystawie czasowej będzie przypominać różne epizody II wojny światowej, a dla nas tutaj, w Gdańsku, na Pomorzu być może najważniejszym epizodem trwającym kilka miesięcy było to, co nazywamy zbrodnią pomorską. Termin, który dopiero się w świadomości – nawet polskiej – pojawia i utrwala. On nie jest powszechnie jeszcze rozpoznawany. Zbrodnia katyńska to jest termin powszechnie znany, a zbrodnia pomorska jest znana w naszym regionie. Ale pojęcie jest stosunkowo rzadko używane w kraju, a tym bardziej w Europie czy w świecie. Dlatego tak ważne jest, aby walczyć o szerzenie wiedzy na ten temat poprzez takie działania, jakie podejmuje Muzeum II Wojny Światowej, i ta wystawa bardziej o charakterze artystycznym niż edukacyjnym.
Następnie głos zabrał Dyrektor Biura Wojewody Pomorskiego – Tomasz Gieszcz:
Cieszę się, że mój przełożony – Wojewoda Pomorski Dariusz Drelich – objął patronatem honorowym to wielkie wydarzenie, jakim jest wystawa poświęcona Zbrodni Pomorskiej, której dokonali Niemcy. […] Dbamy o to (...) żeby pamięć, żeby historia narodu polskiego, walki o własną tożsamość, niepodległość, suwerenność, o wolność, miała należyte miejsce i żeby po prostu trwała.
Na koniec o szczegółach ekspozycji opowiedziała jedna z kurator wystawy, kierownik Działu Wystaw MIIWŚ – Monika Krzencessa-Ropiak:
Zanim zapoznacie się państwo z wystawą, zanim kuratorzy Was oprowadzą, chciałabym w ich imieniu i swoim – myślę tu o Marcie Baranowskiej i Marku Zambrzyckim – w paru zdaniach przybliżyć ideę naszej ekspozycji. Tematem ekspozycji i motywem przewodnim jest przerwane, szczęśliwe życie Polaków, Pomorzan, którzy odzyskali niepodległość, cieszyli się wolnym życiem. To pokazuje pierwsza część naszej ekspozycji. Szczęśliwe życie gwałtownie przerwała agresja niemiecka na Polskę w 1939. Symbolem tej ekspozycji jest drzewo – dąb z gdyńskiej ulicy Portowej. Było to ulubione miejsce spotkań tej społeczności. Nie można pokazać rozmiarów zbrodni bez oddania wartości życia ofiar. Tak więc dzięki fotografiom z okresu dwudziestolecia międzywojennego, materiałowi filmowemu, które przedstawiamy w pierwszej części wystawy, przywołujemy społeczność pomorską właśnie szczęśliwą w odzyskanej ojczyźnie. Spośród wielu pomorskich rodzin wybraliśmy rodzinę Panków z Wejherowa, której losy przedstawiamy w takiej mikrohistorii w porównaniu do tej wielkiej historii. W 1926 roku Franciszek Panek buduje nowy dom, który staje się miejscem spotkań inteligencji wejherowskiej, również jego córki angażują się w działalność społeczną. Ich los gwałtownie zostaje przecięty we wrześniu 1939 roku. Ich dom zostaje zajęty przez Niemców, a Stanisława i Kazimiera Pankówny giną w lasach Piaśnicy. Trauma nagłej śmierci, gwałtowność przerwanego losu to temat drugiej części ekspozycji. W artystyczny sposób oddaje ją instalacja wideo z płonącym drzewem. Następnie wchodzimy do tak zwanego lasu straceń – lasu, który jest przeszyty kulami niemieckich oprawców symbolicznie. Tak więc ten las to może być Las Piaśnicki, Las Szpęgawski, las koło Kartuz i inne lasy, jak również niemal 400 miejscowości, w których zostali zamordowani Pomorzanie.
Ofiary Zbrodni Pomorskiej to w dominującej części obywatele narodowości polskiej i żydowskiej, przedstawiciele różnorodnych warstw społecznych: duchowieństwa, inteligencji, robotników i właścicieli ziemskich. Mordom poddano również osoby chore psychicznie. Sprawcami byli funkcjonariusze różnych niemieckich formacji policyjnych, Wehrmachtu oraz – w dużym stopniu – przedstawiciele niemieckiej mniejszości narodowej będący członkami Volksdeutsche Selbstschutz.
Termin „Zbrodnia Pomorska 1939” funkcjonuje w literaturze naukowej dopiero od niedawna. Wcześniej spotykano określenia „niemiecki Katyń 1939”, „pogrom”, „krwawa pomorska jesień”, a także stosowane przez sprawców terminy Säuberungsaktion i Intelligenzaktion.
Twórcy wystawy sięgają po sugestywny środek wyrazu. Instalacje, które można obejrzeć na ekspozycji, porównują polskość do drzewa, które najpierw bujnie wzrastało, a potem – przez nienawiść sąsiadów – zostało ścięte.
Wystawa będzie dostępna dla zwiedzających do 31 marca 2024 r. Ekspozycja jest bezpłatna i znajduje się w sali wystaw czasowych na poziomie -3.
Kuratorzy | Monika Krzencessa, Marta Baranowska, Marek Zambrzycki
Scenografia | NOWY MOTYW. Adam Orlewicz
Projekt graficzny | Barbara Bugalska, Katia Pomorova
Konsultacja merytoryczna | dr hab. Grzegorz Berendt, dr Marek Szymaniak
Recenzja | dr hab. Monika Tomkiewicz
Partnerzy | Muzeum Piaśnickie w Wejherowie, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie
Patronat Honorowy | Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dr. hab. Piotra Glińskiego, Wojewoda Pomorski Dariusz Drelich
Patroni | Dziennik Bałtycki, TVP Gdańsk, Radio Gdańsk
