#PoznajWystawęGłówną - eksponaty związane z Wolnym Miastem Gdańsk | #M2WSwirtualnie

W kolejnym odcinku z cyklu #PoznajWystawęGłówną pragniemy Wam zaprezentować dwa elementy ekspozycyjne przybliżające historię Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Pierwszy z nich to eksponat – oryginalny kamień graniczny wyznaczający terytorialny zasięg tego minipaństewka na styku z Niemcami. Drugi z przedstawianych wątków tematycznych odnaleźć można z kolei w jednym z kilku usytuowanych w tej sekcji monitorów multimedialnych. Rzecz dotyczy niemieckich prześladowań Polaków w WMG, czyli wątku, który pojawił się na wystawie głównej MIIWŚ w październiku 2017 r., w ramach uzupełnienia pierwotnej treści tej części ekspozycji, zawężonej dotąd do opowieści o represjach, którym Niemcy poddawali na tym terenie Żydów.

Oryginalny słup graniczny i materiał multimedialny. Eksponat muzealny i współczesne osiągnięcie techniki. Dwie formy opowieści o historii. Dwa różne sposoby docierania do odbiorcy i uwrażliwiania go na poznawanie przeszłości oraz fizyczne, jak najbardziej realne, dotykanie historii.

Co nam mówi ustawiony na ekspozycji kamienny słup graniczny? To przede wszystkim bardzo wyrazisty symbol terytorialnej budowy ładu wersalskiego na Pomorzu. Gdańsk nie wrócił do Polski. Wraz z okalającym go terytorium, od strony zachodniej i południowej został od niej oddzielony, a na granicy nowego tworu państwowego, który nazwano Wolnym Miastem Gdańsk, stanęły granitowe słupy, podobne do tego, jaki prezentowany jest dzisiaj na wystawie głównej MIIWŚ. Podobne, ponieważ w przypadku słupa z ekspozycji mamy do czynienia z eksponatem ustawionym ok. 100 lat temu w pasie granicznym WMG od wschodu – w rejonie Pogorzałej Wsi, na granicy z Niemcami. O jego konkretnym usytuowaniu świadczy miejsce odnalezienia, natomiast o jego przeznaczeniu - rozgraniczaniu Wolnego Miasta Gdańska i Niemiec – informują wykute na nim pierwsze litery graniczących państw. W tym przypadku są to: 
- od strony zachodniej (czyli gdańskiej): litery FD – czyli Freie Stadt Danzig (Wolne Miasto Gdańsk), 
- a od strony wschodniej (czyli niemieckiej), litera D – czyli Deutschland (Niemcy). 
Słup zlokalizowany był w tym wypadku w liczącej ok. 58 km sekcji F pasa granicznego (granica została podzielona na sekcje), między Wolnym Miastem Gdańskiem a Niemcami. Na tym odcinku ustawiono w sumie 24 kamienie graniczne.

Czy w jakiś sposób historię słupa granicznego możemy połączyć z przedstawionymi w tej samej sekcji treściami multimedialnymi, dotyczącymi prześladowań mniejszości polskiej przez Niemców na terenie Wolnego Miasta Gdańska? Początkowo może się to wydać trudne. Tam historia granicznych uregulowań administracyjnych, tu dzieje konfliktu społeczno-politycznego. Spróbujmy jednak spojrzeć trochę szerzej. W materiale ikonograficznym, którym uzupełniono pierwotną wersję wystawy, w jednej z czterech nowych zakładek opowiadających o różnych formach niemieckich represji wymierzonych w Polaków, odnajdziemy m.in. przejmujące zdjęcie martwego mężczyzny, którego okaleczone ciało spoczywa na stole. To Michał Różanowski, polski rezerwista wzmacniający siły Straży Granicznej, zastrzelony na służbie przez trzech członków SA strzegących gdańskiej granicy, dwa tygodnie przed wybuchem II wojny światowej (16 sierpnia 1939 r.).

Tragiczny koniec życia M. Różanowskiego na granicy Wolnego Miasta Gdańska w okolicy miejsca, gdzie ustawiono identyczne słupy, jak ten prezentowany na wystawie stałej MIIWŚ, może również symbolizować faktyczny kres rozwiązań zadecydowanych przez mocarstwa zachodnie w traktacie wersalskim w sprawie statusu Wolnego Miasta Gdańska. Symbolem początku ich realizacji jest słup graniczny, natomiast dramatycznym apogeum zupełnego fiaska pomysłu na funkcjonowanie WMG, jest śmierć polskiego strażnika tej granicy w sierpniu 1939 r.
Wszystkie treści zawarte po wprowadzonych uzupełnieniach w monitorze multimedialnym służą zresztą dopełnieniu obrazu, jak się okazało, niemożliwego zgodnego współistnienia na tym obszarze mniejszości polskiej i Niemców, którzy czyniąc z tej przestrzeni administracyjnej laboratorium funkcjonowania narodowego socjalizmu, kierując się m.in. rasistowskimi uprzedzeniami („psom i polskim studentom wstęp wzbroniony”), zmierzali do całkowitego zatarcia polskiego dziedzictwa w Gdańsku.

Nie zdradzając wszystkich szczegółów – bo mamy nadzieję na odwiedzenie przez Was Muzeum II Wojny Światowej w niedalekiej przyszłości – tu pragniemy zachęcić do refleksji nad historią Wolnego Miasta Gdańska. Punktem wyjścia chcieliśmy uczynić treści z naszej wystawy dotyczące tego tworu państwowego i losów jego polskiej mniejszości. Uwzględniliśmy te umieszczone na ekspozycji stałej w jej pierwotnym kształcie i te, którymi ją uzupełniliśmy jesienią 2017 roku.

dr Marek Szymaniak (współpraca Bartłomiej Garba i Wojciech Grott)