Powstanie w getcie warszawskim 19 kwietnia – 16 maja 1943 r.

Getto warszawskie 

W 1940 roku, władze niemieckie przystąpiły do organizacji gett dla ludności żydowskiej. Największe z nich zostało utworzone 2 października 1940 roku w Warszawie. Miało ono  powierzchnię ponad 300 ha i było otoczone ceglanym murem o długości 18 km. Do 16 listopada 1940 roku, gdy władze niemieckie zamknęły dostęp do getta, na jego terenie znalazło się ponad 350 000 Żydów. W ciągu kilku miesięcy do Warszawy kierowane były także liczne transporty ludności żydowskiej z dystryktu warszawskiego, ziem wcielonych do III Rzeszy oraz innych obszarów okupowanych. Od listopada 1940 roku getto było izolowane od pozostałej części Warszawy. Aby  zapobiec pojawiającym się przypadkom ucieczek, władze okupacyjne wprowadziły w listopadzie 1941 roku przepisy karzące śmiercią zarówno Żydów którzy samowolnie opuścili teren getta jak i osoby udzielające im pomocy.

Nadzór nad gettem sprawowały niemieckie władze okupacyjne. Podlegała im Rada Starszych (Judenrat), na czele której stał Adam Czerniaków. Wśród wielu podległych mu urzędów i instytucji ważną rolę pełniła Żydowska Służba Porządkowa.
Nastawienie władz niemieckich na maksymalną eksploatację ekonomiczną Żydów, ograniczenia w dostępie do żywności oraz znaczny wzrost cen spowodowały stopniowe pogarszanie się sytuacji ludności getta. Powszechnym zjawiskiem był głód i choroby, w wyniku  których, w latach 1940-1942  zmarło co najmniej 83 000 osób.

Dnia 22 lipca 1942 roku, w związku z realizacją wytycznych związanych z eksterminacją ludności żydowskiej, władze niemieckie rozpoczęły wysiedlanie getta warszawskiego. Oficjalne obwieszczenia informowały, że jest to akcja deportacyjna. W rzeczywistości Żydzi mieli być przetransportowani do obozu zagłady w Treblince i wymordowani. Radzie Starszych kazano wyznaczać do transportu 6 000 Żydów dziennie. Współpracy z Niemcami odmówił Adam Czerniaków, który 23 lipca popełnił samobójstwo w ramach protestu przeciw wysiedleniu getta, domyślając się prawdziwego celu tych działań.

Z uwagi na problemy ze zrealizowaniem przez Żydowską Służbę Porządkową wyznaczonej liczebności transportów, do działań przystąpiły oddziały niemieckie wspierane przez formacje pomocnicze, które przeprowadzały blokady ulic i domów w getcie, a następnie wypędzały wszystkie napotkane osoby. Pędzono je na miejsce koncentracji tzw. Umschlagplatz, a następnie umieszczano w transportach kolejowych.  Najbiedniejsi, zachęceni rozdawaną przez Niemców żywnością, dobrowolnie stawiali się do transportów. Żydzi zbyt słabi aby iść lub opierający się byli zabijani na miejscu. Wycieńczona głodem i chorobami, a także sterroryzowana ludność getta, nie była w stanie stawić oporu. 

W celu uniknięcia wywózki wiele osób  ukrywało się w mieszkaniach oraz pośpiesznie wykonanych kryjówkach, części udało się uciec z Umschlagplatzu, lub transportów kolejowych. Ratunku szukano także poza murami getta, na tzw. aryjskiej stronie. 
W wyniku likwidacji getta warszawskiego między  22 lipca a 24  września 1942 roku, od 280 000 do 310 000 Żydów zostało wywiezionych i zamordowanych w Treblince, około 10 000 zginęło w czasie wysiedlenia, a ponad 11 000 umieszczono w obozie pracy w Trawnikach lub Majdanku. W getcie pozostało około 60 000 Żydów.

Konspiracja żydowska w getcie warszawskim 

Mimo, że działalność polityczna została zakazana, a struktury partii żydowskich uległy rozproszeniu, w getcie warszawskim od początku jego istnienia działały różne organizacje.  Były one jednak niewielkie liczebnie,  nie posiadały wpływu na sytuację w getcie i nie cieszyły się masowym poparciem. W trudnych warunkach panujących w getcie jako pierwsze powstały struktury konspiracji cywilnej, zajmujące się dokumentowaniem tragedii ludności żydowskiej, zorganizowane w ramach organizacji społecznej Oneg Szabat. W ówczesnej ocenie władz getta i większości Żydów, inne formy działalności konspiracyjnej były zbyt ryzykowne i mogły spowodować zwiększenie represji. Zmiana tego przekonania nastąpiła jesienią 1942 roku, gdy wobec działań władz niemieckich związanych z deportacją i eksterminacją ludności żydowskiej, członkowie pozostałych w getcie organizacji syjonistycznych i lewicowych postanowili utworzyć Żydowską Organizację Bojową. Osobną organizację stworzyli także syjoniści rewizjoniści, którzy skupili się w ramach Żydowskiego Związku Wojskowego.

Pierwszy raz walkę podjęto w styczniu 1943 roku, gdy podczas działań niemieckich związanych ze zmniejszeniem ilości osób przebywających w getcie, oddziały żydowskie stawiły opór. Mimo poniesionych strat, wystąpienie organizacji konspiracyjnych przeciw akcji styczniowej wywarło wpływ na postawę i morale ludności żydowskiej w getcie.

Powstanie w getcie 

Wiosną 1943 roku, władze niemieckie przystąpiły do całkowitej likwidacji getta w Warszawie. Na taką sytuację były przygotowane liczące ponad 500 osób oddziały Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Żydowskiego Związku Wojskowego. Siły te dowodzone przez Mordechaja Anielewicza oraz Pawła (Aszera) Frenkla, były nierównomiernie wyszkolone i uzbrojone, a ich działania miały się opierać o sieć kryjówek i prowizorycznych schronów zbudowanych na terenie getta. 
Oddziały  niemieckie, dowodzone przez dowódcę policji i SS w dystrykcie warszawskim  płk. Ferdinanda von Sammern-Frankenegga, które wzięły udział w walkach w getcie składały się z żołnierzy SS, Wehrmachtu, funkcjonariuszy policji oraz członków formacji pomocniczych. W godzinach porannych 19 kwietnia 1943 roku, getto warszawskie zostało otoczone, a na jego obszar wkroczyły oddziały niemieckie. Siły te natrafiły na opór powstańców żydowskich i zostały zmuszone do wycofania się. W związku z brakiem oczekiwanego powodzenia, dowództwo nad oddziałami niemieckimi przejął gen. SS i policji Jurgen Stroop. 
Tego samego dnia próbę wsparcia powstańców podjęły warszawskie struktury Armii Krajowej. Oddział pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego ps. Chwacki przeprowadził nieudaną próbę wysadzenia fragmentu muru getta przy ul. Bonifraterskiej. W kolejnych dniach AK oraz inne organizacje przeprowadziły kilka innych różnego typu akcji skierowanych przeciwko siłom niemieckim zgromadzonym wokół getta. 

W kolejnych dniach kwietnia, walki mające miejsce w getcie składały się z szeregu starć prowadzonych pomiędzy powstańcami broniącymi się w wybranych punktach getta lub przemieszczającymi się między schronami i kryjówkami, a niemieckimi grupami szturmowymi. Oddziały niemieckie dodatkowo codzienne przeczesywały teren getta poszukując kryjówek, w których ukryci byli Żydzi. Odnalezione osoby rozstrzeliwano lub transportowane do obozów. Cześć powstańców, taka jak  grupa  członków ŻOB  otoczona w schronie na ul. Miłej 18, popełniła samobójstwo, nie chcąc poddać się Niemcom. 

Walki w getcie zostały oficjalnie zakończone 16 maja 1943 roku, kiedy to Niemcy wysadzili budynek synagogi na ul. Tłomackie. W rzeczywistości poszukiwanie Żydów ukrywających się w ruinach getta trwało jeszcze kilka miesięcy.  W wyniku powstania w getcie zginęło i zostało zamordowanych 12 000 Żydów, a większość z 60 000 osób znajdujących się w tym czasie w getcie została wywieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku  lub obozów pracy w Poniatowej, Trawnikach i Budzyniu. Trudna do oszacowania grupa Żydów wydostała się z getta w czasie trwania walk i szukała schronienia na aryjskiej stronie.
Powstanie w getcie było jednym z  pierwszych po zakończeniu Kampanii Polskiej w 1939 roku, masowych wystąpieniem przeciwko okupacji niemieckiej. Powstańcy biorący udział w walkach w getcie,  mimo, że nie mieli realnej możliwości odniesienia sukcesu w tej walce, stali się symbolem oporu ludności żydowskiej wobec działań władz niemieckich. Większość z nich zginęła, jedynie kilku grupom udało się uciec z getta i znaleźć schronienie na aryjskiej stronie. Cześć z nich wzięła później udział w powstaniu warszawskim.