Odnalezienie mogił polskich obrońców Westerplatte w 2019 r.

Na cmentarzu spoczną polscy żołnierze odnalezieni w 2019 r. przez archeologów Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Miejsce pochówku bohaterów pozostawało zapomniane przez osiemdziesiąt lat, jednak dzięki determinacji i zaangażowaniu zespołu badawczego udało się ustalić lokalizację grobów. Miejsce to znajdowało się w samym centrum Westerplatte, kilkanaście metrów od głównego traktu spacerowego prowadzącego do Pomnika Obrońców Wybrzeża.

Zespół badawczy rozpoczął poszukiwanie mogił obrońców składnicy od wnikliwej analizy dostępnego materiału archiwalnego, przede wszystkich wspomnień uczestników walk – Polaków  i Niemców, oraz relacji jeńców cywilnych, którzy pod nadzorem niemieckim porządkowali teren półwyspu po zakończeniu walk. Wspomniani jeńcy , głównie Polacy aresztowani w pierwszych dniach września 1939 roku na terenie Gdańska i Gdyni – już od 8 września skierowani zostali do prac na Westerplatte. Do ich zadań należało m.in. zasypanie lejów po bombach, usunięcie niewypałów, zlikwidowanie ogrodzeń i zapór oraz rozbiórka większości budynków znajdujących się na terenie zajętej składnicy. Polakom nakazano odnalezienie ciał polskich żołnierzy poległych w trakcie obrony i transport zwłok do wyznaczonego przez niemieckich nadzorców miejsca. Jeńców zmuszono m.in. do wydobycia ciał polskich obrońców, które znajdowały się w ruinach wartowni nr 5.

Polscy jeńcy przenieśli odnalezione szczątki obrońców w okolice zniszczonej wartowni nr 5, gdzie wykopano kilka dołów. Ciała zakopano, zaś miejsce pochówków uczytelniono przez wzniesienie trzech niewielkich kopczyków ziemnych, na których umieszczono polskie rogatywki oraz krzyże. W późniejszym czasie kopczyki i krzyże usunięto, czym uniemożliwiono dokładne zlokalizowanie mogił.

Dzięki analizie wspomnień uczestników walk i jeńców cywilnych udało się ustalić, że miejscem wyznaczonym na grzebanie ciał była niewielka polana znajdująca się na zachód od budynku willi oficerskiej oraz wartowni nr 5.

Dla uściślenia tej informacji zespół archeologów podjął dalsze kroki badawcze. W  czerwcu 2018 roku przeprowadzono największe w historii półwyspu badania georadarowe, które objęły swym zasięgiem niemal 22 tys. m². Zespół archeologów wytypował obszar o powierzchni 400 m², w którym spodziewano się odnaleźć miejsce pochówków poległych Westerplatczyków. Na terenie najbardziej interesującym badaczy opracowanie wyników pomiarów nie wykazało miejsc anomalnych wskazujących na lokalizację mogił.

Kluczowym elementem, który umożliwił zlokalizowanie pochówków polskich obrońców była analiza zdjęć wykonanych przez żołnierzy niemieckich odwiedzających Westerplatte po 7 września 1939 roku. Dzięki porównaniu widocznych na starych fotografiach elementów krajobrazu (ukształtowanie terenu, budynki, drzewa) z obecnym wyglądem Westerplatte możliwe było właściwe określenie miejsca badań. Niebagatelne znaczenie miała również wiedza o dokładnej lokalizacji nieistniejących obecnie budynków składnicy, nabyta dzięki wcześniejszym pracom wykopaliskowym prowadzonym na tym terenie przez Dział Archeologiczny Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Wszystko to pozwoliło na znaczne zawężenie obszaru poszukiwań.

Badania archeologiczne, których celem było odnalezienie mogił poległych Westerplatczyków, prowadzone były pomiędzy 12 września a 15 listopada 2019 roku. Objęły one obszar 110 m² i potwierdziły dokładność informacji uzyskanych dzięki analizie relacji świadków i archiwalnych zdjęć. Archeolodzy Muzeum II Wojny Światowej odnaleźli pięć jam grobowy polskich bohaterów, w których spoczywały szczątki dziewięciu żołnierzy. Ułożenie kości wskazywało, że polegli zostali pospiesznie wrzuceni do dołów. Większość odnalezionych  miała urazy powstałe na skutek działania fali uderzeniowej, wysokiej temperatury i uderzeń odłamków. Tego typu urazy świadczyły, że przynajmniej część z odnalezionych musiała należeć do obsady wartowni nr 5. Budynek ten został zniszczony w trakcie nalotu Luftwaffe w dniu 2 września 1939 roku. Siła eksplozji dwóch celnych bomb lotniczych o wadze 50 kg oraz jednej bomby 250 kg, która wybuchła przy północno – wschodnim narożniku obiektu, doprowadziła do zawalenia się części parterowej wartowni, pożaru i śmierci co najmniej siedmiu polskich żołnierzy.

Zniszczona wartownia nr 5 była wielokrotnie fotografowana po zakończeniu obrony składnicy. Zdjęcia wykonywane były głównie przez niemieckich wojskowych zwiedzających pole bitwy. Dwie spośród tych fotografii szczególnie zainteresowały zespół badawczy. Oba przedstawiały rozbitą niemieckimi bombami „Piątkę”.

Jak się okazało, to nie betonowe ruiny były celem dla fotografa. Jego uwaga skupiona była na… poległym żołnierzu leżącym na krawędzi przewróconej ściany wartowni.

Druga z fotografii przedstawia to samo miejsce, jednak fotograf wykonał zdjęcie bardziej z prawej strony i znajdował się bliżej poległego żołnierza.

Druga z fotografii ukazuje ciało poległego dość szczegółowo, dzięki czemu zespół badawczy był w stanie je dokładnie przeanalizować. Archeolodzy zwrócili uwagę na przetarcia i dziury w mundurze widoczne na wysokości bioder i łopatki poległego – prawdopodobne miejsca zranienia. Głowa żołnierza została przygnieciona ciężkim betonowym blokiem, co musiało doprowadzić do urazu czaszki. Na fotografii wyraźnie widać, że poległy nie ma buta na prawej nodze, przy jego prawym ramieniu znajduje się cylindryczny obiekt – pojemnik na maskę przeciwgazową.

Po przeanalizowaniu fotografii zespół archeologów powrócił do analizy danych archeologicznych i antropologicznych, które zebrał w trakcie prac archeologicznych. Po raz kolejny dokładnie przestudiowano wszystkie odkryte jamy grobowe, co doprowadziło do zaskakujących wniosków. Okazało się, że kontekst odnalezienia jednego z poległych odpowiadał danym uzyskanym z analizy fotografii. Poległy odnaleziony w jamie grobowej nr 3 posiadał ten sam typ urazów. Jako jedyny z odnalezionych miał przy sobie puszkę do maski przeciwgazowej oraz nie miał buta na prawej nodze.

Wszystkie zebrane przez badaczy dowody wskazywały więc, że poległy odnaleziony w jamie grobowej nr 3 był w istocie poległym żołnierzem widocznym na dwóch analizowanych fotografiach archiwalnych.

Dzięki procesowi poszukiwania najbliższych żyjących krewnych polskich żołnierzy poległych w trakcie obrony składnicy w 1939 roku, zainicjowanemu przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, po blisko dwóch latach od odnalezienia szczątków udało się zidentyfikować poległego uwiecznionego na fotografiach, którego odnaleziono w jamie nr 3. Żołnierzem tym był starszy legionista Ignacy Zatorski. Urodził się on w 1915 r., na Westerplatte przybył w marcu 1939 r. W trakcie obrony składnicy walczył na placówkach „Wał” i „Fort”, zginął 2 września w zbombardowanej wartowni nr 5.

Dzięki współpracy Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku z Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie oraz Oddziałową Komisją Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku, do dziś udało się zidentyfikować siedmiu poległych obrońców Westerplatte.

Już wkrótce zostaną oni godnie pochowani na nowym cmentarzu wojskowym na Westerplatte.