Nadzór archeologiczny: Budowa cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte

Nadzór nad budową nowego cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte realizowano w okresie 18 maja–31 października 2022 r. Impulsem do powstania nowego założenia cmentarnego było odnalezienie w trakcie piątego sezonu badań (2019 r.) prowadzonych przez archeologów Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku mogił dziewięciu polskich obrońców. Do tego momentu pochówki żołnierzy poległych w ruinach wartowni nr 5 oraz innych miejscach półwyspu pozostawały ukryte w pobliżu cmentarza, na którym znajdowały się ich symboliczne groby. Mogiły wzniesiono na ruinach wartowni, w której mogły znajdować kolejne szczątki bądź ich fragmenty. By przeprowadzić badania archeologiczne, konieczna była jego rozbiórka. Wykonano ją w 2021 r., w ramach siódmego etapu badań archeologicznych. W założeniach Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku pozostałości obu budynków miały stać się jednymi z najważniejszych elementów powstającego tu Muzeum Westerplatte i Wojny 1939, a ich zabezpieczenie i wyeksponowanie zostało uwzględnione w koncepcji przebudowy cmentarza. Obiekty te stały się istotnym elementem strefy jego przedpola.

Nadzór archeologiczny obejmował obserwacje prac ziemnych wykonywanych na obszarze 3500 m². Teren ten w części został już przebadany w latach 2016–2021, w tym podczas ósmego etapu prac archeologicznych. Część znajdująca się na nieprzebadanym dotąd terenie obejmowała niewielkie obszary pomiędzy wykopami z lat ubiegłych oraz liniowe, wąskie wykopy pod przyłącza oraz instalacje elektryczne i teletechniczne. Na zdecydowanej większości obszaru zakres wykonywanych prac (nasadzenia zieleni) nie naruszał warstw historycznych. Wyjątkiem były wykopy pod fundament masztu oraz pięć studzienek teletechnicznych. Zostały one wykonane w formie badań sondażowych w trakcie trwania inwestycji zarówno ze względu na lokalizacje na nierozpoznanym archeologicznie terenie, jak i powierzchnię umożliwiającą stworzenie pełnej dokumentacji. Ich łączna powierzchnia wynosiła 32 m².

W trakcie nadzoru archeologicznego zlokalizowano i przebadano trzy nieznane dotąd leje. Dwa z nich znajdowały się po wschodniej stronie willi oficerskiej, trzeci na północ od wartowni nr 5. Lej przy wartowni oraz jeden z obiektów zlokalizowanych przy willi powstały w wyniku uderzenia bomb SC-50 (o wagomiarze 50 kg), zrzuconych przez Luftwaffe 2 września 1939 r. Trzeci powstał na skutek wybuchu pocisku artyleryjskiego lub granatu moździerzowego. Zostały zasypane przez polskich jeńców cywilnych podczas prac porządkowych i rozbiórkowych zarządzonych przez Niemców po zajęciu Westerplatte. Ponadto w dwóch sondażach rozpoznano odcinki sieci elektroenergetycznej funkcjonującej na potrzeby WST – jedna z nich najprawdopodobniej doprowadzała zasilanie z elektrowni do wartowni nr 5. W wąskich wykopach zarejestrowano fragmenty murowanych reliktów i elementy sieci kanalizacyjnej powstałych w okresie funkcjonowania kurortu oraz obiekty śmietniskowe zawierające przedmioty z tego okresu.

Pozyskano ponad 5600 artefaktów, z których ponad 1700 uznano za przedmioty o znacznej wartości historycznej, wystawienniczej lub naukowej. Zbiór najcenniejszych artefaktów odkryto w jednym z lejów znajdujących się przy willi oficerskiej. Znajdowały się w nim przedmioty związane z tym obiektem, m.in. fragmenty naczyń z zastawy stołowej Fabryki Porcelany Giesche, wykonanej dla kasyna oficerskiego funkcjonującego w tym budynku, szklaną bombkę choinkową wyobrażającą postać św. Mikołaja, fragment grzbietu polskiej encyklopedii Ultima thule, dwie butelki po wodzie kolońskiej marki Troika oraz opakowania po kosmetykach, środkach higienicznych i medycznych polskiej produkcji. Szczególną wartość ma wykonany z tworzywa sztucznego szablon, służący do nanoszenia symboli na oleatach. Ze względu na miejsce znalezienia można założyć, że przedmiot należał do komendanta WST mjr. Henryka Sucharskiego lub jego zastępcy kpt. Franciszka Dąbrowskiego. Inne cenne przedmioty to dwie polskie manierki żołnierskie noszące ślady uszkodzenia, które powstały na skutek uderzenia odłamkiem oraz w wyniku ciśnienia wywołanego eksplozją. Należały prawdopodobnie do obrońców służących w wartowni nr 5. W jej pobliżu znaleziono magazynek ręcznego karabinu maszynowego typu Browning wz. 28 oraz wycior kątowy z przybornika do polskiego ciężkiego karabinu maszynowego wz. 30. Niezwykle wartościowym zabytkiem jest również, znaleziony w okolicy starych koszar, orzeł z rogatywki garnizonowej wz. 19, z wytłoczonym numerem 63, oznaczającym 63. Pułk Piechoty z Torunia, który wchodził w skład 4. Dywizji Piechoty. Źródła historyczne wskazują, że żołnierze z Torunia służyli na półwyspie w latach 1926–1933.

4 listopada 2022 r. na nowym cmentarzu Żołnierzy Wojska Polskiego uroczyście, z udziałem władz państwowych, pochowano mjr. Henryka Sucharskiego, którego szczątki ekshumowane z włoskiego cmentarza spoczywały na Westerplatte od 1971 r., oraz żołnierzy odnalezionych w 2019 r. podczas badań archeologicznych: plut. Adolfa Petzelta, kpr. Bronisława Peruckiego, kpr. Jana Gęburę, st. strz. Władysława Okrasę (Okraszewskiego), st. leg. Zygmunta Ziębę, st. leg. Ignacego Zatorskiego, leg. Józefa Kitę i dwóch niezidentyfikowanych jeszcze obrońców Westerplatte.