#HistoriaWesterplatte - Budynek tzw. starych koszar na Westerplatte

Budynek tzw. starych koszar na Westerplatte został wzniesiony w centralnej części półwyspu, wraz z opisywanym już w ramach cyklu #HistoriaWesterplatte budynkiem administracyjnym. Do czasów nam współczesnych zachowały się jedynie resztki jego fundamentów ukryte w gruncie. Praktycznie cały obrys jego podwalin został odsłonięty w trakcie badań archeologicznych w 2017 r. Pierwotnie obiekt ten miał służyć kuracjuszom, którzy licznie przybywali na teren kąpieliska w miesiącach letnich przed 1914 r. Wraz z przejęciem terenu przez stronę Polską w budynku zamieszkali żołnierze, a w końcowym okresie funkcjonowania składnicy pracownicy cywilni. Jak obiekt wyglądał w czasie swojej świetności oraz kiedy zniknął z krajobrazu Westerplatte? Na te pytania postaramy się odpowiedzieć w ramach kolejnego odcinka z cyklu #HistoriaWesterplatte. 

Już w 1924 r. został przygotowany pierwszy projekt, który miał na celu przekształcenie pomieszczeń dawnego hotelowca na koszary garnizonu na Westerplatte. Budynek, w kształcie litery L, o równych ramionach, ustawionych pod kątem prostym, wzniesiono przy dawnej niemieckiej alei Brzozowej (Birkenallee 5) około 1890 r. Od tego czasu przechodził tylko nieznaczne, drobne, remonty. Cały obiekt został wzniesiony w konstrukcji szachulcowej – z tzw. muru pruskiego. Miał jedynie dwie kondygnacje – parter oraz piętro, wraz z niewielkiej powierzchni podpiwniczeniami zlokalizowanymi pod ciągami komunikacyjnymi. Dwa główne wejścia zlokalizowano od strony alei Brzozowej, jednak do obiektu można było dostać się także poprzez kilkoro drzwi od strony placu apelowego. Na niewysokim poddaszu, zgodnie z ówczesną sztuką budowlaną, najprawdopodobniej można było zmieścić różnego rodzaju przestrzenie gospodarcze. Dzięki zachowanej ikonografii, podobnie jak w wypadku budynku administracyjnego, można przyjąć, że przez cały okres swojego istnienia nie został on otynkowany, a elementami malowanymi elewacji mogły być jedynie okiennice oraz futryny okienne. Dzięki bardzo bogatemu zbiorowi zachowanych archiwalnych projektów, inwentaryzacji oraz planów, a także na skutek przeprowadzonych w tym miejscu w 2017 r. prac archeologicznych, które odsłoniły fundamenty całego obiektu, wiemy, że został on posadowiony na stosunkowo solidnej ławie fundamentowej. W pierwszym okresie użytkowania, czyli do wybuchu I wojny światowej, budynek miał także zewnętrznie fundamentowane balkony, które najprawdopodobniej rozebrano dopiero z nastaniem polskiej składnicy po 1926 r.

Ze względu na swoją powierzchnię, tj. ponad 900 m2 dla obu kondygnacji, obiekt został przeznaczony do zapewnienia potrzeb bytowo-socjalnych załogi składnicy. Funkcję tę pełnił aż do 1936 r. Na obu kondygnacjach w dawnych pokojach kuracyjnych pierwotnie przewidziano umieszczenie ośmiu drużyn. W każdym usytuowano od dwóch do pięciu łóżek, na których żołnierze z oddziału wartowniczego mogli wypocząć. Na każdym z poziomów mieszkalnych wygospodarowano po jednym pomieszczeniu wykładowym stanowiącym rodzaj świetlicy. Wedle zachowanych planów i projektów w obiekcie przewidziano przeprowadzenie gruntownego remontu – do którego ostatecznie nie doszło. Najpoważniejszym problemem bytowym był brak dostatecznej ilości pieców, co sygnalizował kierownik budowy składnicy na Westerplatte. Ponieważ kwestia ta była bardzo pilna, już w 1926 r. zaznaczono potrzebę doposażenia wszystkich pomieszczeń w okrągłe piece systemu szrajbera, które w skuteczny sposób dogrzewałyby cały budynek. Pierwsze rozkazy z początku funkcjonowania składnicy karzą przypuszczać, że stan obiektu był jednak stosunkowo słaby – obawiano się większych ingerencji w ściany budynku, które mogłyby grozić katastrofą budowlaną. Można zatem przyjąć, że warunki mieszkalne załogi, zwłaszcza w pierwszych miesiącach 1926 r., były bardzo surowe i prymitywne, a ich poprawa przebiegała powoli i była wykonywana rękoma kolejnych zmian żołnierzy z Westerplatte. Wyremontowanie i wykorzystanie budynku przy alei Brzozowej w pierwszych miesiącach 1926 r. wiązało się z tym, że jego stan techniczny rokował najszybsze zakończenie prac w porównaniu z innymi wielkogabarytowymi budowlami z terenu Westerplatte.

Od 1926 r. 22 zmiany żołnierzy, przebywających na Westerplatte, korzystały z pomieszczeń, które miały służyć tylko tymczasowo. Nowoczesne koszary wzniesiono dopiero w 1936 r., na zachód od dotychczasowego kompleksu mieszkalnego. Wówczas załogę stałą i zmienną, którą stanowiło przeszło 80 żołnierzy, przeniesiono do nowych koszar. Budynek starych koszar pozostał na stanie składnicy. Z czasem przekształcono go w zaplecze gospodarze oraz potencjalne miejsce zakwaterowania nadliczbowej załogi oraz sezonowych pracowników cywilnych.

Chociaż obiekt stanowił zasadnicze centrum koszar na WST, to przez około 10 lat jego użytkowania nie zachowało się wiele informacji o wyposażeniu jego wnętrza. Z pomocą w uzupełnieniu tych braków przychodzą wyniki badań archeologicznych, w ramach których uzyskano sporą grupę zabytków bezpośrednio podjętych z zasypanych piwnic tego budynku. Można zatem z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że przedmioty te stanowiły wyposażenie starych koszar przed jego ostatecznym rozebraniem.

Obiekt został tylko w nieznacznym stopniu uszkodzony w trakcie działań wojennych w 1939 r. Z zachowanych fotografii, ukazujących stare koszary po walkach, możemy dostrzec dwa duże leje po bombach zlokalizowane po jego zachodniej stronie. Eksplozje spowodowały niewielkie uszczerbki w elewacjach i wybicie większości szyb, jednak cały szkielet budynku przetrwał. Wskutek zaplanowanej przez Niemców rozbiórki większości obiektów po WST już jesienią 1939 r. budynek został skrupulatnie rozebrany, dzięki czemu udało się pozyskać spory zasób materiałów, tj. cegły, belki stropowe, okiennice itp. Wedle zachowanych relacji miały one posłużyć rozbudowującym obóz w Stutthof jako materiał budowalny.

Dzięki badaniom archeologicznym prowadzonym przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku w obrębie budynku starych koszar w sezonie 2017 r. udało się w znaczący sposób poszerzyć wiedzę m.in. o podziałach wewnętrznych pomieszczeń i piwnic opisywanego budynku. Część z pozyskanych wówczas przedmiotów mogła być związana nie tylko z mieszkającymi tutaj żołnierzami, ale stanowić pozostałości po pracujących tutaj więźniach obozu w Nowym Porcie. Znaleziska te byłyby zatem niemymi świadkami katorżniczej pracy setek Polaków wymownie zilustrowanej przez malarza Mariana Mokwę obrazem Uprzątanie Westerplatte.

W ramach projektowanego muzeum na Westerplatte relikty po budynku starych koszar zostaną uczytelnione na poziomie gruntu, aby zwiedzający teren półwyspu mogli przekonać się, jak wiele z obiektów dawnej składnicy zostało zniszczonych po 1939 r. oraz gdzie przez lata znajdowało się serce składnicy.