Etap VIII

Ósmy etap badań archeologicznych trwał od 6 października do 21 grudnia 2021 r. Jego celem było przebadanie obszaru przeznaczonego na nowy cmentarz, znajdującego się w pobliżu miejsca odkrycia w 2019 r. mogił dziewięciu obrońców Westerplatte, oraz przeprowadzenie poszukiwań w rejonie placówki „Fort” w celu odnalezienia szczątków legionisty Mieczysława Krzaka. Wykopaliska poprzedzające budowę nowego cmentarza Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte były jednym z elementów inwestycji budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 zmierzającej do rewaloryzacji pomnika historii „Pole Bitwy na Westerplatte”. Poszukiwanie szczątków polskiego obrońcy w pobliżu placówki „Fort” wynikają z misji Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku i jej priorytetowego założenia, by wszyscy polscy żołnierze polegli podczas obrony Wojskowej Składnicy Tranzytowej zostali odnalezieni i pochowani w imiennych grobach na nowym cmentarzu Żołnierzy Wojska Polskiego.

Podczas tego etapu przebadano obszar o powierzchni 378,1 m². Wykopaliska objęły powierzchnię 256,1 m, a lokalizacja i kształt wykopów wynikały z planowanych prac ziemnych związanych z budową cmentarza. Podczas piątego etapu badań zespół archeologów MIIWŚ odkrył pięć grobów, w których znajdowały się szczątki dziewięciu osób. Znalezieni żołnierze zginęli w zbombardowanej 2 września 1939 r. przez Luftwaffe wartowni nr 5 oraz polegli w innych częściach półwyspu. Po zakończeniu walk polscy jeńcy cywilni, porządkujący pod nadzorem Niemców teren Westerplatte, pogrzebali ciała obrońców w wykopanych przez siebie dołach. Ponieważ nowe założenie cmentarne jest położone w rejonie, gdzie odkryto mogiły żołnierzy, nie można było wykluczyć, że mogą się tu znajdować kolejne pochówki bądź fragmenty szczątków. Badania jednak nie wykazały ich obecności. Ich rezultatem natomiast było m.in. odkrycie pozostałości dobrze zachowanego systemu kanalizacyjnego wybudowanego na potrzeby WST. Jego przebieg odpowiada – z pewnymi, niewielkimi modyfikacjami – założeniom znanym z „Planu kanalizacji i wodociągu na Westerplatte” z 28 grudnia 1928 r. Centrum układu stanowiły dwa odstojniki wykonane z betonowych prefabrykatów, do których poprzez studzienkę rewizyjną spływały ścieki z rejonu willi oficerskiej, starych koszar i kasyna podoficerskiego. Po oddzieleniu w odstojnikach frakcji osadowych, oczyszczona woda trafiała do kolejnej studzienki rewizyjnej, skąd była odprowadzona w głąb półwyspu w kierunku zachodnim. Zarejestrowano również fragmenty wcześniejszej kanalizacji deszczowej oraz elementy zabudowy z okresu funkcjonowania kurortu – m.in. podstawę pieca i fragment piwnicy, która prawdopodobnie była częścią budynku zlokalizowanego przy Birkenallee (aleja Brzozowa) pod numerem 3. Po 1926 r. obiekt ten rozebrano, a część gruzu wykorzystano do niwelacji terenu Składnicy.

W trakcie tego etapu badań rozpoczęto również poszukiwania szczątków legionisty Mieczysława Krzaka. Był on członkiem załogi WST, gdy wybuchła II wojna światowa. Obsługiwał moździerze, a po ich zniszczeniu walczył w rejonie placówki „Fort”. Zginął 2 września lub niedługo później. Jego zwłoki polscy żołnierze zasypali w miejscu, w którym poległ – na stanowisku obserwacyjnym znajdującym się prawdopodobnie przy blaszanym falochronie na przedpolu placówki. W styczniu 1940 r. polscy więźniowie niemieckiego obozu Stutthof przymusowo sprzątający obszar WST znaleźli zamarznięte, częściowo rozłożone ciało polskiego żołnierza, które Niemcy nakazali im spalić. Zbieżność zauważonych przez jednego z więźniów obrażeń głowy, widocznych na rozkładających się zwłokach, z ranami odniesionymi przez leg. Mieczysława Krzaka, opisanymi przez jego towarzyszy broni, może świadczyć, że może to być ten sam mężczyzna. Lokalizacje obszaru objętego badaniami wytypowano na podstawie kwerendy połączonej z analizą archiwalnych zdjęć. Wzdłuż falochronu w rejonie placówki „Fort” wyznaczono sondaże o łącznej powierzchni 122 m². Niestety w żadnym z nich nie odnaleziono ani szczątków ludzkich, ani warstwy mogącej być śladem po ich spaleniu. W wyniku badań odkryto murowane relikty pruskiej baterii plażowej, umocnienia ziemne, rozpoznano konstrukcję falochronu z blachy falistej, zarejestrowano przebiegu niemieckiego okopu z 1945 r. oraz ślady prac ziemnych prowadzonych przy falochronie od drugiej połowy XX do początków XXI w. Murowane relikty są częścią wzniesionego w latach sześćdziesiątych XIX w. i rozbudowanego w połowie lat siedemdziesiątych budynku laboratorium prochowego będącego elementem pruskiej baterii plażowej. Odsłonięto fragment zewnętrznego, południowego muru wraz z reliktami ścian wewnętrznych. Mury wzniesiono z cegieł maszynowych wykonanych w cegielni w Kolibkach. Na zewnątrz budynku odsłonięto bruk z polnych kamieni. Warstwa ta znajdowała się około 2,5 m poniżej dzisiejszego poziomu terenu. Baterię plażową zaczęto rozbierać w 1881 r. – ślady tej działalności, w postaci warstwy gruzu, również zarejestrowano w trakcie badań. Na początku XX w., gdy rozpoczęto budowę nowego systemu obronnego, gruz wraz z pozostałościami budynku zasypano piaskiem, żwirem i gliną, tworząc wał pełniący funkcję ziemnego falochronu dla betonowego stanowiska dowodzenia artylerią nabrzeżną wybudowanego w 1911 r. (późniejsza placówka „Fort”). W sondażach uchwycono południowy stok wału – stok północny został zniszczony podczas budowy nowych umocnień brzegowych, chroniących obszar półwyspu na prawie całej długości. Do ich budowy wykorzystano panele stalowej ocynkowanej blachy falistej o szerokości około 0,5 m, które zachodziły na siebie i były połączone nitami. Konstrukcję od południa stabilizowały metalowe odciągi umocowane w pionowo ustawionych betonowych płytach, do których zaparcia miejscami wykorzystano ceglane relikty baterii. Analiza stratygrafii przebadanych obiektów wskazuje, że falochron z blachy falistej wykonano najprawdopodobniej w drugiej dekadzie XX w. Podczas badań udokumentowano również niemiecki okop z okresu końca wojny usytuowany w odległości 4–8 m na południe od falochronu. Biegnący zakosami rów w górnej partii miał szerokość dochodzącą do 1,5 m i zwężał się schodkowo ku dnu do szerokości 40–80 cm; jego głębokość sięgała 80–100 cm. W sondażach przylegających do falochronu nie zarejestrowano żadnych nawarstwień związanych z okresem funkcjonowania WST. Niestety zostały one zniszczone przez prace ziemne prowadzone pod koniec XX wieku i na początku XXI w., których ślady w postaci podłużnych, głębokich wkopów również zarejestrowano podczas badań. Jedyne pozostałości związane ze składnicą odsłonięto w sondażu odsuniętym od falochronu i znajdującym się na północny-wschód od placówki „Fort”. Był to fragment muru z cegły maszynowej stanowiący pozostałość niewielkiego budynku o lekkiej konstrukcji, być może pełniącego funkcję stróżówki. Obiekt został rozebrany prawdopodobnie podczas przygotowywania WST do obrony.

Podczas ósmego etapu badań archeologicznych pozyskano ponad 2200 przedmiotów, z których ponad 700 uznano za przedmioty o dużej wartości zabytkowej, wystawienniczej lub historycznej. Wszystkie są bezpośrednio związane z historią tego miejsca: kule muszkietowe, pruskie guziki mundurowe, szklane butelki, zabawki i fragmenty zastawy stołowej z okresu funkcjonowania kurortu, monety z XVII, XVIII i XIX w., przedmioty związane z II wojną światową, m.in. destrukt granatnika pancerfaust, beczka paliwowa z przestrzelinami i niemiecka saperka. Wśród zabytków są również przedmioty związane z okresem funkcjonowania WST oraz jej obroną we wrześniu 1939 r.: ołowiane plomby zabezpieczające budynki składnicy, polskie łuski i guziki mundurowe oraz intencjonalnie zniszczony i wyrzucony polski orzeł czapkowy.

Oprócz przedmiotów wpisanych do polowego inwentarza zabytków znaleziono również prawie 60 obiektów wybuchowych lub niebezpiecznych, które zostały zabezpieczone i zutylizowane przez sapera prowadzącego nadzór nad pracami archeologicznymi. Były to naboje i łuski amunicji karabinowej oraz artyleryjskiej z okresu II wojny światowej.

W ramach ósmego etapu przeprowadzono również badania geofizyczne na działkach 24, 25/2, 26 na obszarze 84 050 m². Wyniki tych prac posłużą do wytypowania miejsc przyszłych badań archeologicznych mających na celu odsłonięcie obiektów związanych z dziejami WST.