15 listopada 1920 roku powstało Wolne Miasto Gdańsk
Klęska państw centralnych- Niemiec i Austro-Węgier - w I wojnie światowej spowodowała ogromne zmiany na mapie politycznej Europy. Ententa, czyli koalicja Anglii, USA (od 1917 roku) i Francji (bez carskiej Rosji, pogrążonej od 1917 roku w rewolucji bolszewickiej) podpisała z pokonanymi Niemcami traktat pokojowy w Wersalu w dniu 28 czerwca 1919 roku. W ramach tego historycznego dokumentu została uzgodniona m.in. zachodnia granica Polski, odradzającej się po 123 latach zaborów. Starania o jak najkorzystniejsze rozstrzygnięcia w trakcie obrad podejmował Komitet Narodowy Polski, oficjalnie uznana przez koalicjantów polska delegacja na rozmowy pokojowe, na czele z Romanem Dmowskim i Ignacym Janem Paderewskim (późniejszym premierem rządu polskiego).
Jednym z przedmiotów sporu pomiędzy stroną polską i niemiecką pozostawała przynależność terytorialna Gdańska. Historyczny port i „okno na świat” I Rzeczpospolitej zostało zagarnięte przez Prusy w wyniku II rozbioru Polski w 1793 r. W trakcie rokowań strona polska, w celu zapisania miasta Polsce, przedstawiała argumenty historyczne i gospodarcze. Uzyskanie dostępu do morza wiązało się z potrzebą posiadania pełnomorskiego portu handlowego, a także wojennego. Przeciwnie widziała to strona niemiecka, którzy podkreślali aspekt narodowościowy i demograficzny - przez cały wiek XIX i początek wieku XX Gdańsk i jego okolice były zdominowane przez ludność posługującą się językiem niemieckim i deklarującym przynależność do Niemiec.
Próbując zrównoważyć argumenty obu stron państwa wchodzące w skład zwycięskiej koalicji zaproponowały, ich zdaniem, rozwiązanie kompromisowe. Postanowiono o utworzeniu niezależnego od obu państw obszaru, który miał znajdować się pod kontrolą międzynarodowej organizacji, mającej za główny cel utrzymanie pokoju w Europie- Ligi Narodów.
Artykuł 100 traktatu wersalskiego brzmiał:
Główne mocarstwa, sprzymierzone i stowarzyszone zobowiązują się utworzyć z miasta Gdańska (…) wolne miasto. Będzie ono oddane pod ochronę Związku [Ligi- przyp. Aut.] Narodów”.
Granice Wolnego Miasta Gdańska obejmowały obszar o łącznej powierzchni 1893 km2, w ramach których znajdowały się dwie gminy miejskie (Gdańsk, Sopot) i trzy wiejskie (Gdańskie Niziny, Gdańskie Wyżyny i Żuławy Gdańskie).
Na mocy decyzji państw sojuszniczych Gdańsk w dniu 17 listopada 1920 roku uzyskał własną konstytucję, określającą jego funkcjonowanie pod auspicjami Ligi Narodów. Miasto miało swój Senat, jednoizbowy parlament (Volkstag, z siedzibą w nieistniejącym dzisiaj budynku przy ul. Nowe Ogrody, dawniej Neugarten 23). Reprezentantem Ligi Narodów w mieście był urząd Wysokiego Komisarza. Językiem urzędowym był język niemiecki- język polski był traktowany jako język pomocniczy na potrzeby komunikacji z lokalną Polonią, a oficjalne dokumenty rozsyłane do polskojęzycznych obywateli WMG miały zawierać polskie tłumaczenie. Ponadto Gdańsk miał zostać zdemilitaryzowany, co oznaczało likwidację pruskiego garnizonu w mieście.
W ramach zobowiązań traktatu wersalskiego (artykuł 104 ) odrodzone państwo polskie musiało ułożyć stosunki z nowym organizmem na mapie Europy. W dniu 9 listopada 1920 roku premier rządu polskiego Ignacy Paderewski w Paryżu podpisał dokument, określony jako konwencja polsko- gdańska. Na mocy tych postanowień Polska reprezentowała wolne Miasto na arenie międzynarodowej, zawierała w jego imieniu umowy i dbała o ochronę obywateli za granicą. Ponadto WMG zostało włączone do polskiego obszaru celnego, a Polska zyskała prawo do korzystania z portu w ramach importu i eksportu towarów. Powołano do życia polsko- gdańską Radę Portu i Dróg Wodnych Gdańska (po 5 przedstawicieli każdej ze stron). Polska zyskała prawo do posiadania własnej służby pocztowej i telegraficznej na terenie WMG, aby ułatwić bezpośredni kontakt Polonii gdańskiej z macierzą. Na mocy postanowień konwencji Wolne Miasto Gdańsk było zobowiązane do przestrzegania i respektowania praw mniejszości, zarówno religijnych jak i narodowościowych. Uzupełnieniem tego traktatu była umowa zawarta pomiędzy Rzeczpospolitą a Wolnym Miastem Gdańsk, z dnia 24 października 1921 roku (umowa warszawska), w której zawarto artykuły dotyczące otrzymania obywatelstwa gdańskiego, kwestie żeglugi w porcie gdańskim, sprawy finansowe i celne. W ramach tego traktatu sprecyzowano status polskich instytucji pocztowych i telegraficznych na terenie Wolnego Miasta. Społeczność polska, co do której liczebności dane są nieścisłe, rozsiana była w wielu skupiskach na terenie WMG. Jednym z najważniejszych miejsc dla Polaków w mieście był Polenhof, kwartał przy dzisiejszej ul. Kościuszki w dzielnicy Gdańsk-Wrzeszcz, gdzie mieściła się siedziba klubu sportowego Gedania. Polacy mieli do dyspozycji własną pocztę, administrację kolejową, a reprezentował ich sprawy Komisariat Generalny RP, mieszczący się w dzisiejszej siedzibie Komendy Miejskiej Policji w Gdańsku przy ul. Nowe Ogrody.
Od początku istnienia Wolnego Miasta Gdańska, niezależnie od rozkładu sił w lokalnym parlamencie, reprezentujące społeczność niemiecką partię podkreślały chęć przyłączenia miasta i regionu do Niemiec. Ludność niemiecka i jej reprezentanci w Gdańsku wyraźnie deklarowali niechęć, a nawet wrogość w relacjach z Rzeczpospolitą i szukali możliwości blokowania korzystnych rozwiązań dla Polski w mieście. Znamienny w tym względzie był strajk pracowników portowych latem 1920 roku, blokujący rozładunek sprzętu wojskowego dla polskiej armii, walczącej z bolszewikami. Kolejnym punktem zapalnym była lokalizacja składnicy, w której strona polska mogłaby rozładowywać sprzęt dla wojska. Ostatecznie, za aprobatą Wysokiego Komisarza i decyzją Ligi Narodów z 1924 roku polska placówka miała zostać ulokowana na półwyspie Westerplatte.
Wraz z wyborem w 1933 roku w Niemczech na urząd kanclerza Adolfa Hitlera i zwycięstwem NSDAP w wyborach do Volkstagu nasiliły się w Gdańsku nastroje antypolskie. Polacy byli szykanowani na ulicach, bici, zdarzały się liczne napady na pracowników polskich urzędów. Tytułujący się gauleiterem Wolnego Miasta Gdańska Albert Forster jawnie nawoływał do włączenia Gdańska do Niemiec i do nasilenia działań przeciwko „polskiemu żywiołowi”.
Wybuch II wojny światowej całkowicie załamał życie Polaków w mieście. Po bohaterskiej obronie w dniu 1 września skapitulowali pocztowcy, broniący budynku Poczty przy placu Heweliusza. Tego samego dnia o świcie Niemcy przystąpili do likwidacji polskiej społeczności. Przy wykorzystaniu list proskrypcyjnych aresztowano zdecydowaną większość polskich działaczy i obywateli WMG, tylko nielicznym udało się uciec z miasta. Aresztowanych przewożono do wyznaczonych w mieście budynków na tymczasowe więzienia, jak Viktoriaschule przy dzisiejszej ul. Kładki. Tam formacje policyjne Schupo i Gestapo katowali i bestialsko bili Polaków, których następnie umieszczano w obozach pracy, obozie koncentracyjnym Stutthof, lub wywożono do miejsc kaźni (Piaśnica). W dniu 7 września 1939 roku skapitulowała, po heroicznej obronie załoga Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte.
Na zdjęciu Volkstag znajdujący się niegdyś przy ulicy Neugarten 23 (dzisiaj ul. Nowe Ogrody).
